# ΙτΕΕ ΙΕ´ ## 15(18) ### ΗΒ ΕΛΛΑΣ ΚΑΙ Ο Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ #### Ἡ ἔκρηξη τοῦ Α΄ Παγκοσμίου πολέμου καὶ ἡ οὐδετερότητα τῆς Ἑλλάδος Ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση ἀντιμετώπισε τὴν αὐστροσερβικὴ κρίση, ποὺ προκλήθηκε ἀπὸ τὴ δολοφονία τοῦ ἀρχιδούκα Φρα- γκίσκου Φερδινάνδου στὸ Σεράγιεβο, μὲ µεγάλη περίσκεψη, περιμένοντας νέες ἐξελίξεις. Γενικά, ὅμως, ἐπικρατοῦσε ἡ ἄπο- ψη ὅτι, ἂν καὶ ἡ Ἑλλάδα δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ ἐμπλακεῖ στρα- τιωτικὰ σὲ μιὰ τοπικἡὴ αὐστροσερβικὴ σύγκρουση, δὲν µπο- ροῦσε, ὅμως, νὰ ἐπιτρέψει νὰ τεθεῖ σὲ κίνδυνο ἡ βαλκανικὴ ἱσορροπία δυνάµεων ἀπὸ ἐνδεχόμενη ἐπίθεση τῆς Ῥουλγα- ρίας κατὰ τῆς Σερβίας. Ἔτσι, πρὶν ἀκόμη κηρύξει ἡ Αὐστρία τὸν πόλεμο κατὰ τῆς Σερβίας, στὶς 15/28 Ἰουλίου 1914, ἡ ἕλ- ληνικὴ πολιτικὴ (ὅσον ἀφορᾶ ἕναν τοπικὸ αὐστροσερβικὸ πόλεμο) εἶχε πλήρως ἀποσαφηνιστεῖ: ἡ Ἑλλάδα θὰ παρέμενε οὑδέτερη καὶ θὰ ἐπενέβαινε µόνο σὲ περίπτωση βουλγαρικῆς πιθέσεως κατὰ τῆς Σερβίας. πτως. ἀπόφαση τῆς Ἑλλάδος νὰ παραμείνει οὐδέτερη σὲ περί- τα ση τοπικοῦ αὐστροσερβικοῦ πολέμου ἀποτελοῦσε σαφἡὴ π ϱ ίαση τῆς ἑλληνοσερβικῆς συνθήκης συμμαχίας, ἡ ὁποία ρς βλεπε ἁμοιβαία στρατιωτικἡὴ ὑποστήριξη σὲ περίπτωση --- πολέμου ἑνὸς ἀπὸ τὰ συμβαλλόμενα µέρη μὲ τρίτη δύναμη. Εἶχε προβλεφθεῖ ἐπίσης τὸ ἐνδεχόμενο ἐπιθέσεως ἀπὸ µέρους τῆς Βουλγαρίας, ἐνῶ ἕνα ἀπὸ τὰ συµβαλλόμενα µέρη διεξῆγε ἀμυντικὸ πόλεμο μὲ μιὰ ἄλλη δύναμη, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ Βουλγα- ρία. ᾽Ακολουθώντας πολιτική, στενὰ καθορισμένη ἀπὸ το- πικοὺς παράγοντες, ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση ἀποφάσισε στὶς 20 Ἰουλίου /2 Αὐγούστου, ὅτι ἡ Ἑλλάδα θὰ τηροῦσε ἀπέναντι στὴ Σερβία εὐμενέστατη οὐδετερότητα καὶ θὰ ἧταν διατεθει- µένη νὰ ἀποκρούσει βουλγαρικὴ ἐπίθεση κατὰ τῆς Σερβίας. Ὅ Βενιζέλος θεωροῦσε ὅτι ἡ πολιτικὴ αὐτὴ οὐδετερότητας σὲ ἕναν τοπικὀ πόλεμο δὲν τὸν δέσµευε σὲ περίπτωση γενικοῦ εὑρωπαϊκοῦ πολέμου. Ἡ θέση αὐτὴ ἔγινε φανερὴ μὲ τὴ ραγ- δαία ἐξέλιξη τῶν γεγονότων στὴν Εὐρώπη. Ἡ γενίκευση τοῦ πολέμου καὶ ὁ ἀντίκτυπός του στὰ Βαλκάνια ἀμέσως ἐπηρέα- σαν τὴ θέση τῆς Ἑλλάδος. Ἡ συμμετοχὴ τῶν Δυνάμεων στὸν πόλεμο ἀναγκαστικὰ σήμαινε ὅτι κάθε οὐδέτερη βαλκανικὴ χώρα δὲν μποροῦσε πλέον νὰ καθορίσει τὴν πολιτική της χω- ρὶς νὰ λάβει ὑπόψη τὰ γενικὰ στρατιωτικἀ καὶ πολιτικἀ δεδο- μένα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολέμου. Ἠταν ἐπίσης φανερὸ ὅτι ἡ ἀνά- μίξη τῶν Μεγάλων Δυνάμεων οὐσιαστικὰ ἀχρήστευε τὴν ἀρχὴ τῆς βαλκανικῆς ἰσορροπίας ὥς προσδιοριστικοῦ παράγοντα ## 16(19) τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς τῶν βαλκανικῶν χῶρῶν ποὺ παρέ- µεναν ἀκόμη οὐδέτερες. Αὐτὸ ἔγινε σύντομα φανερὸ τόσο στὴν ἑλληνικὴ ὅσο καὶ στὴ ρουμανικἡ πολιτική. Σὲ μιὰ ἀποκλειστικὰ βαλκανικὴ σύγκρουση, θὰ μποροῦσε νὰ περιμένει κανεὶς ὅτι ἡ Ρουμανία θὰ ὑπερασπιζόταν τὴ βαλ- κανικὴ ἰσορροπία ποὺ εἶχε προκύψει ἀπὸ τὴ συνθήκη τοῦ Βου- κουρεστίου. ᾽Αλλὰ ἡ πολιτικὴ τῆς Ρουμανίας σὲ σχέση μὲ τὰ Βαλκάνια ἀναπόφευκτα θἀ ἐπηρεαζόταν ἀπὸ τὰ γενικότερα συμφέροντά της, ὁπότε θὰ ἔπρεπε νὰ λάβει ὑπόψη τὴ στάση τῶν Μεγάλων Δυνάμεων, δεδομένου ὅτι οἱ βλέψεις της στὴν Τρανσυλβανία στρέφονταν κατὰ τῆς Αὐστρο-Οὐγγαρίας. Ἔτσι, μὲ τὴ γενίκευση τοῦ πολέμου, τὸ θέµα τῆς βαλκανικῆς ἰσορροπίας δυνάµεων ἔχασε τὴ σηµασία του γιὰ τὴ Ρουμανία καὶ ἡ κυβέρνησή της ἀρνήθηκενὰ ἀποσαφηνίσει τὴ στάση της σχετικὰ μὲ ἐνδεχόμενη βουλγαρικἡ ἐπίθεση κατὰ τῆς Σερβίας. Γινόταν σαφές, ἑπομένως, ὅτι ἡ Ἑλλάδα, τῆς ὁποίας τὰ συµ- φέροντα πρὸς τὸ παρὸν ἧἦταν ἀποκλειστικὰ στὸ βαλκανικὸ χᾶῶρο, δὲν μποροῦσε νὰ βασισθεῖ στὴν ὑποστήριξη τῆς Ρουμα- νίας, εἴτε κατὰ τής Βουλγαρίας εἴτε κατὰ τῆς Τουρκίας, ἔπει- δὴ τὰ συμφέροντα τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Ρουμανίας, ἂν καὶ δὲ συγκρούονταν, δὲ συνέπιπταν ἐντελῶς. Δεδομένης τῆς στάσεως τῆς Ρουμανίας, ἡ Ελλάδα, τουλάχιστον στὰ πλαίσια ἀποκλειστικὰ τῶν Βαλκανίων, ἦταν ἀπομονωμένη, παράγοντας ποὺ ἔπαιξε σημαντικὸ ρόλο στὶς περαιτέρω ἐνέργειες τοῦ Βε- νιζέλου. . Ὁ Βενιζέλος ὑπολόγιζε σὲ μιὰ προσωρινὴ οὐδετερότητα, περιμένοντας νέες ἐξελίξεις ἢ ἀποβλέποντας στὴ δηµιουργία τῶν ἁπαραίτητων προὐποθέσεων γιὰ τὴν ἔξοδο τῆς Ἑλλάδος στὸν πόλεμο στὸ πλευρὸ τῶν Δυνάμεων τῆς Entente. Ἡ ἀνά- µιξη τῆς Βρετανίας στὸν πόλεμο ἐνθάρρυνε τὸ Βενιζέλο στὴν ἄποψή του ὑπὲρ τῆς ἐξόδου τῆς Ἑλλάδος στὸν πόλεμο στὸ πλευρὸ τῆς Entente. Ἡ βασική του πολιτικὴ καθοριζόταν ἀπὸ τὴν πεποίθησή τοὺ ὅτι, ἄσχετα ἀπὸ τὴν ἔκβαση τοῦ πολέμου στὴν Κεντρικἡ Εὐρώπη, ἡ Βρετανία θὰ παρέµενε κυρίαρχη στὴν ᾿Εγγὺς ᾽Ανατολή. Γι’ αὐτό, οἱ τύχες τῆς Ἑλλάδος ἦταν συνδεδεμένες μὲ τὶς Δυτικὲς Δυνάμεις καὶ ἰδιαίτερα μὲ τὴ Βρε- τανία. Ὁ Κωνσταντῖνος, ἀντίθετα, ὁ κυριότερος πολιτικός του σύμ- βουλος καὶ ὑπουργὸς ᾿Εξωτερικῶν Γεώργιος Στρέιτ καὶ τὸ Γε- νικὸ ᾿Ἐπιτελεῖο, πεπεισμένοι γιὰ τὴν τελικὴ νίκη τῆς Γερµ- νίας καὶ ἰδεολογικὰ προσανατολισµένοι πρὸς τὸ κοινωνικο- πολιτικό της σύστημα, ὑποστήριζαν πολιτικὴ διαρκοῦς οὐ- δετερότητας, ἀφοῦ ἡ εὐπρόσβλητη ἀπὸ τὴ θάλασσα ᾿Ελλά- δα δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ πάρει τὸ µέρος τῶν Κεντρικῶν Δυ- νάµεων. Ἡ βασικἡ αὐτὴ διαφορἀ ἀπόψεων ἔγινε γιὰ πρώτη φορὰ φανερὴ σὲ σύσκεψη τοῦ ὑπουργικοῦ συμβουλίου στὶς 24 Ἰουλίου /6 Αὐγούστου, στὴν ὁποία ὁ Στρέιτ ὑποστήριξε τὴν πολιτικὴ «διαρκοῦς οὐδετερότητας». Ὅ Βενιζέλος, ὁλοένα καὶ περισσότερο ἐνοχλημένος ἀπὸ τὴ στάση τοῦ Στρέιτ, ὑπο- στήριξε ὅτι ἡ οὐδετερότητα θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι προσωρινἠ καὶ νὰ ἐγκαταλειφθεῖ σὲ περίπτωση ποὺ ἡ Βουλγαρία ἑξαπέλυε ἐπί- θεση κατὰ τῆς Σερβίας ἢ σὸ περίπτωση ποὺ οἱ δυνάµεις τῆς Επιεπίε ἔκαναν ἱκανοποιητικὲς προτάσεις στὴν Ἑλλάδα γιὰ τὴν ἔξοδό της στὸν πόλεμο στὸ πλευρό τους. Συνέπεια αὐτῆς τῆς διαφωνίας ἦταν νὰ ὑποβάλει ὁ Στρέιτ τὴν παραίτησή, του. Ὅ Βενιζέλος, ὅμως, ποὺ ἤθελε νὰ κερδίσει χρόνο καὶ νὰ προ- λάβει κυβερνητικὴ κρίση ἀρνήθηκε νὰ τὴν ἀποδεχθεῖ. Συγ- χρόνως ὅμως καὶ ὁ βασιλιάς, μὲ τὸ Γενικὸ Ἐπιτελεῖο, ἔπει- δὴ φοβοῦνταν ὅτι ἡ παραίτηση τοῦ Στρέιτ θὰ ὁδηγοῦσε ἆ- ναπόφευκτα σὲ ἀλλαγὴ τῆς ὑφιστάμενης πολιτικῆς, τὸν πίε- σαν νὰ παραμείνει στὴν κυβέρνηση. #### Προσπάθεια νὰ ἑἐγκαταλειφθεῖ ἡ οὐδετερότητα ὍὉ Βενιζέλος ἕκανε τὸ πρῶτο βῆμα πρὸς τὴν ἐγκατάλειψη τῆς οὐδετερότητας στὶς 25 Ἰουλίου [/Τ Αὐγούστου, ὅταν πρό- τεινε στὶς Δυνάμεις τῆς Επίεηίς σχέδιο ποὺ θὰ ἐπέτρεπε στὴν --- Ἑλλάδα νὰ συμμετάσχει στὸν πόλεμο. Πρότεινε τὴ δηµιουρ- γία βαλκανικοῦ συνασπισμοῦ κατὰ τῆς Αὐστρο-Οὐγγαρίας, μὸ «τὴν ἐκχώρηση τῆς Τρανσυλβανίας στὴ Ῥουμανία, τῆς Βοσ- νίας - Ἐρζεγοβίνης καὶ τῆς Β. ᾽Αλβανίας στὴ Σερβία, μέ-. ρους τῆς σερβικῆς Μακεδονίας στὴ Βουλγαρία, τῆς Β. ᾿Ἠπεί- ρου στὴν Ἑλλάδα καὶ τῆς Αὐλώνας μὲ τὴν ἑνδοχώρα της στὴν Ἰταλία.. Τὸ σχέδιο αὐτὸ δείχνει καθαρά, ὅτι ὁ Βενιζέλος δὲν ἑνδιαφερόταν πιὰ γιὰ τὴ διατήρηση τοῦ ἐδαφικοῦ καθεστῦ- τος στὰ Βαλκάνια, ὅπως εἶχε ρυθμιστεῖ ἀπὸ τὴ συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου, μὸ τὴν προὐπόθεση, βέβαια, ὅτι μιὰ νέα διευ- θέτηση δὲ θὰ ἔβλαπτε τὰ συμφέροντα τῆς Ἑλλάδος. "Αν πε- τύχαινε τὸ σχέδιο τοῦ Βενιζέλου, θὰ ἐξασφάλιζε στὴ χώρα ἱκανοποιητικὸ ἀμυντικὸ σύστημα ἀσφάλειας. Ὁ Βενιζέλος ἦταν ἐπίσης πεπεισμένος ὅτι ἣ Τουρκία τελικὰ θὰ ἔπαιρνε τὸ µέρος τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων, καὶ ὅτι ἀργὰ ἢ γρήγορα ἡ Ἑλλάδα θὰ ἦταν ἀναγκασμένη νὰ πολεμήσει κατὰ τῆς Τουρ- κίας γιὰ τὸ ζήτημα τῶν νησιῶν τοῦ Αἰγαίου. Γι αὐτὸ προτι- μοῦσε νὰ πολεμήσει ἡ Ἑλλάδα σ᾿ αὐτὴ τὴ φάση στὸ πλευρὸ τῶν Δυνάμεων τῆς Entente, ἑλπίζοντας μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν ἱκανοποίηση τῶν διεκδικἠσεών της. Οἱ Δυ- τικοὶ Σύμμαχοι εἶδαν εὐνοϊκά τὸ σχέδιο τοῦ Βενιζέλου, τὸ ὁποῖο ὅμως ἔμεινε χωρὶς συνέχεια, κυρίως γιατὶ ἡ Ρωσία ἔνδιαφε- ρόταν περισσότερο γιὰ τὸν ἄμεσο συμβιβασμὸ τῆς Σερβίας καὶ τῆς Βουλγαρίας, μὲ τὴν παραχώρηση ἐδαφῶν στὴ δεύτερη. ὍὉ Βενιζέλος, ὅταν εἶδε ὅτι τὰ σχέδιά του γιὰ ἕνα βαλκα- νικὸ συνασπισμὸ εἶχαν ἀποτύχει καὶ ἐπιθυμώντας νὰ ἐξασφα- λίσει τὴ θέση τῆς Ἑλλάδος κατὰ τῆς Βουλγαρίας καὶ τῆς Τουρκίας, σὲ στιγμἡ μάλιστα ποὺ ἡ στάση τῆς δεύτερης γι- νόταν ὀλοένα καὶ πιὸ ἀπειλητική, ἔκανε ἕνα βῆμα πιὸ πέρα στὶς 5/18 Αὐγούστου, προτείνοντας στὶς Δυνάμεις τῆς Εηίε- ηίο τὴν ἐνεργὸ συνεργασία τῆς Ἑλλάδος, μὲ τὸν ὄὅρο ὅτι ἡ χώρα θὰ γινόταν δεκτὴ ὡς σύμμαχος. ᾽Αλλὰ καὶ πάλι ἀπέτυ- χε. Κανεὶς ἀπὸ τοὺς Συµµάχους δὲν ἦταν διατεθειμένος τὴν ἐποχὴ αὐτὴ νὰ δεχθεῖ τὴν Ἑλλάδα ὡς σύμμαχο' οὔτε ἧταν διατεθειμένος νὰ ὑποσχεθεῖ βοήθεια στὴν Ἑλλάδα σὲ πε- ρίπτωση βουλγαρικῆς ἢ τουρκικῆς ἐπιθέσεως. ᾿Ενδιαφέρον- ταν κυρίῶς νὰ κρατήσουν τὰ βαλκανικἁὰ κράτη οὐδέτερα, ἢ νὰ σχηματίσουν βαλκανικὸ συνασπισμό, ἐχθρικὸ πρὸς τὶς Κεντρικὲς Δυνάμεις. Φοβοῦνταν ὅτι ἡ συμμετοχὴ τῆς 'Ελλά- δος σ᾿ αὐτὴ τὴ φάση πιθανὸν νὰ ἀποξδένωνε τὴν Τουρκία καὶ τὴ Βουλγαρία, γεγονὸς ποὺ ἀναπόφευκτα θὰ ἀπομόνωνε τὴ Ρουμανία. Ἠταν φανερὸ ὅτι σκοπὸς τῆς Ἑλλάδος ἧταν ἡ ἐξασφάλιση βοήθειας ἀπὸ τοὺς Συμμάχους, γιά τὴν περίπτω- ση ποὺ θὰ δεχόταν ἐπίθεση ἀπὸ τὴν Τουρκία. 'ΗἩ βρετανικἡ κυβέρνηση τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἀνησυχοῦσε σοβαρὰ γιὰ τὴ στά- ση τῶν μουσουλμάνων τῶν Ἰνδιῶν καὶ τῆς Αἰγύπτου, ἔπει- δἠ φοβόταν ὅτι ἕνας πόλεμος κατὰ τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρα- τορίας θὰ εἶχε σοβαρὸ ἀντίκτυπο μεταξὺ τῶν ἑκατομμυρίῶν μουσουλμάνων ὑπηκόων τῆς Βρετανίας. Οἱ Σύμμαχοι γενικἀ φοβοῦνταν ὅτι ἡ συμμετοχὴ τῆς Ἑλλάδος θὰ προκαλοῦσε τὴν ἄμεση ἔξοδο τῆς Τουρκίας στὸν πόλεμο, στὸ πλευρὸ τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων καὶ θὰ ὁδηγοῦσε σὲ βουλγαρικἡ ἐπί- θεση κατὰ τῆς Σερβίας. Ἔτσι, οἱ Σύμμαχοι συμφώνησαν ὅτι ἡ ἔξοδος τῆς Ἑλλάδος στὸν πόλεμο ἦταν ἀνεπιθύμητη, ἑνό- σω ἡ Τουρκία καὶ ἡ Βουλγαρία παρέμεναν οὐδέτερες. Οἱ Σύμμαχοι, ὄχι µόνο δὲν ἤθελαν τὴν Ἑλλάδα ὡς σύμ- µαχο σ’᾿ αὐτὴ τὴ φάση, ἀλλὰ ἧταν διατεθειμένοι νἁ ἐγγυηθοῦν τὴν ἐδαφικὴ ἀκεραιότητα τῆς Τουρκίας, ἂν παρέμενε οὐδέ- τερη, ἐγγύηση ποὺ σήμαινε ὅτι ἡ Ἑλλάδα δὲ θά εἶχε πολλὲς πιθανότητες νὰ ἱκανοποιήσει τὶς διεκδικήσεις της στὴ Θράκη καὶ στὴ Μικρά ᾿Ασία. ᾽Ακόμη πιὸ ἀνησυχητικὴ ἦταν ἡ πολ]τι- κἡ τῆς Επίεηίε πρὸς τὴ Βουλγαρία, πολιτικἡ ποὺ γινόταν ὅλο καὶ πιὸ ἀπειλητικὴ γιὰ τὰ συμφέροντα τῆς Ἑλλάδος, ἐπειδὴ ἡ Ρωσία ἐπέμενε στὴν πολιτικὴ τῶν ἑδαφικῶν παραχωρήσεων στὴ Βουλγαρία μὲ ἀντάλλαγμα τὴν ἐνεργὸ συνεργασία της. Ὅπως ἦταν φυσικό, ὁ Βενιζέλος θορυβήθηκε ἀπὸ τὴν τροπὴ τῶν πραγμάτων, παρὰ τὶς διαβεβαιώσεις τῶν Συμμάχων ὅτι δὲν εἶχαν δώσει ὑποσχέσεις στὴ Βουλγαρία σὲ βάρος τῆς Ἑλλάδος. ## 17(20) [EIKONA] “Ὁ Γεώργιος Στρέιτ, ὑπουργὸς τῶν ᾿Βξωτερικῶν στὴν κυβέρ- νησήη Βενιζέλου, ἀπὸ τὸ Δεκέμβριο τοῦ 1915, καὶ πολιτικὸς σύμβουλος τοῦ βασιλιᾶ Κωνσταντίνου, ἦταν ἀντίθετος σὲ ἐνδε- χόµενη παρέμβαση τῆς "Ελλάδος στὸν πόλεμο καὶ δὲν ἔβλεπε μὲ συμπάθεια τὴν ἑλληνοσερβυὴ συμμαχία. ᾿Η θέση του αὐτὴ τὸν ὀδήγησε σὲ διαφωνία μὲ τὸν πρωθυπουργὸ καὶ τελικὰ σὲ παραίτηση στὶς 1ὃ Αὐγούστου 1914. ἩἨταν ἀναπόφευκτο ἢ παρεμβατικἡ πολιτικἡ τοῦ Βενι- ζέλου νὰ δημιουργήσει διχογνωµία µέσα στὴν ἑλληνικὴ κυ- βέρνηση. Ὁ Στρέιτ καὶ ὁ βασιλιὰς ὄχι µόνο ἀντιτίθενταν στὴν πολιτικἡ τοῦ Βενιζέλου, ἀλλὰ δὲν ἕβλεπαν μὲ συμπάθεια τὴ θέση τῆς Σερβίας. Κατὰ τὴ γνώµη τους, ἢ ἑλληνοσερβικὴ συμμαχία ἧταν ἕνα ἀναγκαῖο κακό, ποὺ τὸ ἐπέβαλε ὁ βουλ- γαρικὸς καὶ ὁ τουρκικὸς κίνδυνος. Ἠταν μιὰ ἁπλὴ Βαλκανι- κὴ συμμαχία ποὺ θὰ ἔχανε τὴν ἰσχύ της, ἂν ἐξω-βαλκανικὲς δυνάµεις ἀναμιγνύονταν σὲ ἕνα γενικὸ βαλκανικὸ πόλεμο. Γιὰ τὸ Βενιζέλο ὅμως, τὸ πρόβλημα τῆς ἀντιδράσεως τῆς Ἑλλάδος σὲ μιὰ ἐπέμβαση τῆς Βουλγαρίας ἐναντίον τῆς Σερβίας, μὲ τὴν ἰδιότητα τῆς συμμάχου τῶν Κεντρικῶν Δυ- νάµεων, δὲν ἦταν ἀποφασιστικὸς παράγοντας τὸ µόνο ποὺ ζητοῦσε πιὰ ἦταν ἢ κατάλληλη στιγμὴ νὰ γίνει σύμμαχος τῶν Δυνάμεων τῆς Entente γιὰ νὰ ἀποφύγει ἡ Ἑλλάδα τὴν ἀπομόνωση. Τὸ ἂν ἡ Βουλγαρία ἐνεργοῦσε μὲ δική της πρὠ- τοβουλία ἢ ὡς σύμμαχος τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων τοῦ ἧταν ἁδιάφορο. Γιὰ τὸν Κωνσταντῖνο, τὸ Στρέιτ καὶ τὸ Τ ενι- κὀ Ἐπιτελεῖο, αὐτὴ ἡ διαφορἀ εἶχε βασικἡὴ σημασία. ΄Η ἐ- πέµβαση τῆς Βουλγαρίας, ὡς συμμάχου τῶν Κεντρικῶν Δυ- νάµεων θὰ ἄλλαζε ριζικἁἀ τὶς βαλκανικὲς σχέσεις, γιατὶ ἧταν ἀποφασισμένοι νὰ μὴν πολεμήσουν ἐναντίον τῆς Γερμανίας, καὶ κατὰ συνέπεια οὔτε καὶ ἐναντίον τῶν συμμάχων τῆς Γερμανίας. Τὸ ὅλο θέµα πῆρε σύντομα ἀκόμα μεγαλύτερη ἕκταση κάτω ἀπὸ τὴν πίεση τῆς Γερμανίας νὰ ἀποκηρύξει ἡ ᾿Ελλά- δα τὴ συμμαχία της μὲ τὴ Σερβία. Ὁ σκοπὸς τῆς Γερμανίας, στὴ δεδομένη αὐτὴ στιγµή, ἧταν νὰ ἐξασφαλίσει τὴν ἀπόλυτη οὐδετερότητα τῆς Ελλάδος, γιὰ νὰ διευκολύνει τὴν ἐπέμ- βαση τῆς Βουλγαρίας ἐναντίον τῶν Δυνάμεων τῆς Επιεπίε. Ὅ Βενιζέλος ἦταν ἀνένδοτος στὀ σημεῖο αὐτό, ἀλλὰ ὃ βασι- λιὰς καὶ τὸ πολιτικὸ περιβάλλον του ἦταν τώρα πιὸ ὑποχω- ρητικοί. Στὴν πραγματικότητα, ὁ Κωνσταντῖνος καὶ ὁ Στρέιτ εἶχαν σκεφθεῖ νὰ ἐξωθήσουν τὰ πράγματα καὶ νὰ ἀναγκάσουν τὸ Βενιζέλο νὰ παραιτηθεῖ, ἀλλὰ ὑπῆρχε ὁ φόβος ὅτι θἀ ἧταν πολὺ δύσκολο, ἂν ὄχι ἀδύνατο, νὰ σχηματίσουν κυβέρνηση μὲ τὸ Βενιζέλο στὴν ἀντιπολίτευση. ᾽Αμϕέβαλαν ἂν θὰ µπο- ροῦσαν νὰ ἀψηφήσουν τὸ Βενιζέλο μὲ τὴ µεγάλη πλειοψηφία ποὺ διέθετε στὴ Βουλή. Κάτω ἀπὸ τὶς συνθῆκες αὐτές, ἡ διαφωνία μεταξὺ ΆΒενι- ζέλου καὶ Στρέιτ ἔγινε ἀγεφύρωτη καὶ ὁδήγησε στὴν παραίτηση τοῦ τελευταίου στὶς Ι8. Αὐγούστου, τὴν ἴδια µέρο ποὺ ὁ Βενιζέλος πρόσφερε στοὺς Συμμάχους τὴ συμμαχία τῆς Ἓλ- λάδος. ὍὉ λόγος, ποὺ ὁ βασιλιὰς ἀκολούθησε µιὰ πολιτικὴ διαμετρικἀ ἀντίθετη στὶς πεποιθήσεις του, ἔχει παραμείνει ἀπὸ τότε ἕνα διαφιλονικούμενο σημεῖο. Δὲν ὑπάρχει καμιά ἀμφιβολία ὅτι ὁ Κωνσταντῖνος θὰ προτιμοῦσε νὰ εἶχε διώξει τὸ Βενιζέλο. ΄Η ἀπόφασή του νὰ μὴν ἐξωθήσει τὰ πράγµατα ὣς ἐκεῖ μπορεῖ νὰ ἀποδοθεῖ σὲ πολιτικὴ ἀδυναμία. Εἶναι, ἀκό- µη, πιθανὸ νὰ περίµενε ὁ βασιλιὰς μιὰ ἀποφασιστικὴ ἐξέλιξη στὸ Δυτικὸ Μέτωπο, εὐνοϊκὴ γιὰ τὴ Γερμανία. Ὅποια καὶ ἂν ἧταν τὰ κίνητρα τοῦ βασιλιᾶ, ἕνα πράγμα εἶναι βέβοιο : τόσο ὁ βασιλιὰς ὅσο καὶ ὁ Βενιζέλος, μὲ τὴν ἀποκλίνουσα τακτική τους ὁ καθένας προετοίµαζαν ἕνα δυσοίωνο µέλλον. Ἡ πολιτικὴ κατάσταση στὴν Αθήνα εἶχε προκαλέσει µεγάλη ἀνησυχία στὸ Βερολίνο. Ὁ Στρέιτ εἶχε ἀναγκαστεῖ νἀ παραιτηθεῖ, καὶ, παρὰ τὶς μυστικὲς διαβεβαιώσεις τοῦ Κωνσταντίνου ὅτι ἦ ᾿Ελλάδα θὰ ἔμενε οὐδέτερη. τὸ Βερολίνο δὲν μποροῦσε ποτὲ νὰ ἠσυχάσει ἐφόσον ὁ Βενιζέλος παρέ- μενε στὴν ἐξουσία. Γιὰ νὰ ἀποφύγει περισσότερες ἐπιπλοκές, η Γερμανία πίεσε τοὺς Τούρκους, ποὺ ἤ στάση τους ἀπέναντι στὴν Ἑλλάδα γινόταν ὅλο καὶ πιὸ ἀπειλητική, νὰ ἀκολουθή- σοὺν πολιτικὴ µετριοπάθειας μὲ σκοπὸ νὰ συγκρατήσουν την Ελλάδα, ὥστε νὰ μὴν ἑνωθεῖ μὲ τὶς Δυνάμεις τῆς Επίε- πίο. Μὴν μπορώντας νὰ ἐξασφαλίσει μιὰ ἑλληνικὴ ὑπόσχεση ἀπόλυτης οὐδετερότητας, ποὺ θὰ διευκόλυνε καὶ τὴν ἐπίθεσι Βουλγαρίας ἐναντίον τῆς Σερβίας. καὶ μὴ θέλογίας να συμβιβαστεί στὸ θέµα τῶν νησιῶν τοῦ Αἰγαίου. η Τουρκία --- δὲν εἶχε πιὰ κανένα λόγο νὰ συνεχίσει διαπραγματεύσεις μὲ τὴν Ἑλλάδα, ποὺ τελικἁ διακόπηκαν στὶς ἀρχὲς Σεπτεµβρίου. 'ΗἩ ζωηρὴ ἀνησυχία τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως δικαιο- λογεῖται, ἂν λάβουμε ὑπόψη µας τὰ προβλήματά της μὲ τὰ γειτονικἀ βαλκανικἀ κράτη. Τὰ σχέδια τοῦ Βενιζέλου µαταιώ- θηκαν ἀπὸ τὴ βαλκανικἡ πολιτικὴ τῆς Επἰεπίε. ᾿Ενῶ οἱ Σύμ- µαχοι ἐκτιμοῦσαν τὴ φιλανταντικὴ πολιτικὴ τῆς Ελλάδος θεωροῦσαν τὴ θέση τῆς Βουλγαρίας πολὺ πιὀὸ σηµαντικἡ σὲ περίπτωση συμπλοκῆς μὲ τὴν Τουρκία. Ἡταν ἀκόμη φα- νερὀ ὅτι ἡ πολιτικἡ τοῦ Βενιζέλου. ποὺ ἀντιπροσώπευε μιὰ διαμετρικὰ ἀντίθετη ἄποψη, θὰ μποροῦσε νὰ παρεμβληθεῖ διασπαστικἀ στὴν προσπάθεια τῶν Συμμάχων νὰ παρασύρουν τὴ Βουλγαρία στὸ Συμμαχικὸ στρατόπεδο. μὲ τὴν ὑπόσχεση ἐδαφικῶν παραχωρήσεων εἲς βάρος τῆς Σερβίας καὶ τῆς ἙἛ- λάδος. ᾽Αντιμετωπίζοντας τὴν πιθανότητα Συμμαχικῶν ἆπαι- τήσεων γιὰ ἐδαφικὲς παραχωρήσεις στἠ Βουλγαρία. ὁ Βενι- ζέλος ἀπείλησε τοὺς Συμμάχους μὲ παραίτηση. ΄Η πιθανότητα παραιτήσεως τοῦ Βενιζέλου καὶ ὁ σχηματισμὸς μιᾶς φιλογερ- μανικῆς κυβερνήσεως στὴν Αθήνα ἀναστάτωσε τοὺς Συµ- µάχους σὲ µεγάλο βαθµό. ᾽Αναγκάστηκαν τότε νὰ διαβεβαιώ- σουν τὸ Βενιζέλο ὅτι δὲ θἀ ζητοῦσαν ἐδαφικὲς παραχωρήσεις ## 18(21) ἀπὸ τὴν ᾿Ελλάδα καὶ παράλληλα ἀποφάσισαν νὰ διακόψουν κάθε διαπραγμάτευση μὲ τὰ Βαλκανικὰ κράτη, ὥσπου οἱ στρατιωτικὲς ἑξελίξεις νὰ πάρουν ἀποφασιστικὴ τροπὴ σὲ ὄφελός τους. Στὸ μεταξὺ ἤ στάση τῶν Βαλκανικῶν κρατῶν εἶχε ἐπηρεα- στεῖ ἀπὸ τὰ στρατιωτικἁ γεγονότα στὸ Δυτικὸ καὶ ᾿Ανατολι- κὀ μέτωπο. Παρά τὸ γεγονὸς ὅτι οἵ Ρῶσοι εἶχαν νικήσει τοὺς Αὐστριακοὺς στὴ Γαλικία, στὸ γερμανικὸ µέτωπο εἶχαν ὑποστεῖ καταστρεπτικὲς ἧττες. Απὸ τὴν ἄλλη μεριὰ τὰ σχέ- δια τῆς Γερμαλίας γιὰ μιὰ γρήγορη νίκη στὸ Δυτικὸ μέτωπο µαταιώθηκαν ἀπὸ τὴ νίκη τῆς Γαλλίας στὴ µάχη τοῦ Μάρνη στὶς ἀρχὲς τοῦ Σεπτεµβρίου. Οἱ γερμανικὲς ἀντιξοότητες στὴ Δύση προκάλεσαν, ἀναμφισβήτητα, δισταγμοὺς στοὺς φιλογερμανικοὺς κύκλους τῆς Τουρκίας καὶ τῆς Βουλγαρίας, ΄Η παράταση τοῦ πολέμου ἔκανε καὶ τὸ Βενιζέλο νὰ διστάζει΄ οὔτε ἡ' διπλωματική, οὔτε ἡ στρατιωτικὴ κατάσταση βοηθοῦ- σαν τὴν πολιτική του. Ταυτόχρονα, ἡ ἔνταση ποὺ ἐπικρατοῦσε µέσα στὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση εἶχε ὀξυνθεῖ ἀκόμα πιὸ πολύ. ἐξαιτίας τῆς διχογνωµίας πάνω στὴν ἑξωτερικὴ πολιτική, καὶ ἄλλων παρασκηνιακῶν ἐνεργειῶν ποὺ ὁδήγησαν φανερὰ σὲ κυβερνητικὴ κρίση. #### Ἡ πρώτη κυβερνητικὴ κρίση καὶ οἵ ἀπαρχὲς τοῦ ἐσωτερικοῦ διχασμοῦ Σχεδὸν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ πολέμου ἡ πολιτικὴ τῆς ΄Ελ- λάδος εἶχε διαμορφωθεῖ µέσα σὲ ἕνα κλίμα ἑντάσεως καὶ καχυποψίας. Δὲν εἶναι, λοιπόν, παράδοξο ὅτι ἡ κυβερνητικὴ κρίση ξέσπασε στὶς 7 Σεπτεµβρίου, ὕστερα ἀπὸ πρόταση τῆς Βρετανίας νἀ ἀρχίσουν, ἀγγλοελληνικὲς ἐπιτελικὲς συζητή- σεις γιὰ μελλοντικὲς ἐνέργειες ἐναντίον τῆς Τουρκίας στὰ Δαρδανέλλια καὶ στὴν Καλλίπολη. Ἂν καὶ οἱ συζητήσεις αὐτὲς δὲν εἶχαν κανένα ἀποτέλεσμα, λόγω ἀσυμφωνίας πάνω στὸ θέµα τῶν παραχωρήσεων πρὸς τὴ Βουλγαρία, πράγµα ποὺ ἀνάγκασε τοὺς Συμμάχους νἁ διακόψουν τὶς βαλκανικὲς δια- πραγματεύσεις, ἔγιναν ὅμως ἀφορμὴ νὰ ἐνταθεῖ ἡ κρίση στὴν “Ελλάδα. Ὅ Βενιζέλος ἐπιδοκίμασε ἔνθερμα τὶς προτεινόμενες δια- πραγμµατεύσεις, ἐπειδὴ τότε ἧταν εὐνοϊκά διατεθειμένος ἀπέ- ναντι σὲ μιά ἑλληνικὴ ἐπέμβαση ἑναντίον τῆς Τουρκίας, μὲ τὸν ὅρο ὅτι οἱ Σύμμαχοι θὰ ἧταν σὲ θέση νὰ ἐξασφαλίσουν εἴτε τὴν ἐνεργὸ συμμετοχἡ τῆς Βουλγαρίας, εἴτε τὴν ἀπόλυτη οὐδετερότητά της. ᾿Απὸ τὴν ἄλλη μεριά, ὁ βασιλιάς, ὁ Στρέιτ καὶ τὸ Γενικὸ ᾿Ἐπιτελεῖο ἦταν ἀντίθετοι μὲ τὶς ἀπόψεις τοῦ Βενιζέλου πάνω στὸ θέµα αὐτό. Πιὸ συγκεκριµένα, ὁ βασιλιὰς δὲν ἀπέρριψε τὴ βρετανικἡ πρόταση ἐντελῶς, ἀλλὰ ἄφησε νὰ ἐννοηθεῖ ὅτι θὰ προτιμοῦσε νὰ ἐπιτεθεῖ πρώτη ἡ Τουρκία στὴν ᾿Ελλάδα παρὰ νὰ ἐπέμβει σὲ ἕνα πόλεμο, ποὺ θὰ εἶχε κηρυχτεῖ ἀπὸ τὶς δυνάµεις τῆς Entente ἐναντίον τῆς Τουρκίας, Αὐτὴ ἡ τοποθέτηση ἦταν ἀντίθετη μὲ τὶς ἀπόψεις ποὺ εἶχε συστήσει ὁ Βενιζέλος στὸ βασιλιά, μόλις μιὰ µέρα πρίν, καὶ στὶς ὁποῖες ὁ Κωνσταντῖνος δὲν ἔφερε ἀνοιχτά ἀντιρρή- σεις. Αποτέλεσμα αὐτῆς τῆς διαφωνίας ἧταν νἁ ὑποβάλει ὁ Βενιζέλος τὴν παραίτησή του στὶς 7 Σεπτεµβρίου. Ἡ ἐπι- στολὴ τῆς ἡμέρας αὐτῆς πρὸς τὸ βασιλιὰ περιεῖχε τὴν οὐσία τῆς ἐπεμβατικῆς του πολιτικῆς, ποὺ στηριζόταν στὶς παρακά- τω θέσεις. ΄Η Τουρκία διεξήγαγε ἕνα ἀκήρυκτο πόλεμο ἐναντίον τῆς ᾿Ελλάδος μὲ τὶς διώξεις τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ τῆς Τουρκίας καὶ μὲ τὴν ἄρνησή της νἁ ἀναγνωρίσει τὴν ἀπό- φαση τῶν Μεγάλων Δυνάμεων πάνω στὸ πρὀβλημα τῶν νη- σιῶν τοῦ Αἰγαίου. Πίστευε ἐπίσης, καὶ ὀρθά, ὅτι ἡ Τουρκία θὰ συνέχιζε τὶς διώξεις, προσπαθώντας νὰ ξεριζώσει τὸν ἕλ.- ληνικὸ πληθυσμὸ ἀπὸ τὸν τόπο του καὶ ὅτι τελικἀ θἀ διακα- νόνιζε τὶς διαφορές της μὲ τὴν ᾿Ελλάδα διὰ τῶν ὅπλων. Ἔπο- µένως, ἐμμένοντας στὴν ἀρχὴ τῆς μὴ συμμετοχῆς σὲ . ἕνα --- πόλεμο ἐναντίον τῆς Τουρκίας, ἡ Ἑλλάδα δὲ θὰ ἀπέφευγε τὸν πόλεμο, ἀλλὰ ἁπλῶς θὰ τὸν ἀνέβαλε. Ἔτσι, ἡ Ελλάδα θὰ ἔπρεπε ἢ νὰ δεχθεῖ τώρα μιὰ ἀνάμιξη σὲ ἕνα πόλεμο ἐναντίον τῆς Τουρκίας μὲ τὴ βοήθεια δυνατῶν Συμμάχων, ἢ ἀργότερα νἁ πολεμήσει µόνη της. Ὁ Βενιζέλος ἀναγνό- ριζε ὅτι ἡ Ελλάδα δὲν εἶχε συμφέρον νὰ κηρύξει τὸν πόλεμο στὶς Κεντρικὲς Δυνάμεις, ἀλλὰ ἀκόμα καὶ ἂν οἱ Δυνάμεις αὖ- τὲς ἀντιμετώπιζαν τὴν Ελλάδα ὡς ἐχθρό, ὁ Βενιζέλος ἰσχυ- ριζόταν ὅτι ὅποια καὶ ἂν ἦταν ἡ ἔκβαση τοῦ πολέμου στὴν Κεντρικὴ Εὐρώπη, ἡ ὑπεροχὴ τῆς Βρετανίας στὴ Μέση ᾽Ανατολὴ θὰ παρέµενε ἁδιαμφισβήτητη, λόγω τῆς ναυτικῆς 'τῆς ὑπεροχῆς καὶ τῆς αὐτοκρατορικῆς της δυνάµεως. Επίσης, τὰ συμφέροντα τῆς Γερμανίας στὴ Μέση ᾿᾽Ανατολή, καὶ ἰδι- αίτερα οἱ ἄμεσες στρατιωτικές της βλέψεις, τῆς ὑπαγόρευαν τὴν ὑποστήριξη τῶν δύο κυριότερων ἐχθρῶν τοῦ ἑλληνισμοῦ, δηλαδὴ τῆς Τουρκίας καὶ τῆς Βουλγαρίας. ᾽Απὸ αὐτὸ καὶ µόνο ἡ ᾿Ελλάδα ἦταν ἀναγκασμένη νὰ προσανατολιστεῖ πρὸς τὶς Δυνάμεις τῆς Entente. ᾽Αλλὰ ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸν παράγοντα αὐτό, γεωπολιτικά, οἰκονομικὰ καὶ ἐμπορικά συμφέροντα ἔκαναν ἀναπόφευκτη τὴν πρόσδεση τῆς Ἑλλάδος στὴ Μεγάλη Βρετανία καὶ στὴ Γαλλία. Ὁ Βενιζέλος ἧταν πεπεισμένος ὅτι ἡ ναυτικἡ δύναμη καὶ ὁ συνακόλουθος ἔλεγ- χος τῶν πρώτων ὑλῶν ἧταν ἕνας ἀποφασιστικὸς παράγοντας στὴ διεθνἠ πολιτικὴ τῶν Μεγάλων Δυνάμεων. Μιὰ τρίτη σοβαρὴ θέση γιὰ τὴν ἐξωτερικὴ πολιτική του ἦταν ἡ διάλυση Ἡ τουλάχιστον ὁ μερικὸς διαμθλισμὸς τῆς αὐτοκρατορίας τῶν ᾽Αψβούργων --- προὐπόθεση ποὺ σήμαινε μιὰ νέα ἆνα- κατάταξη καὶ στὸ χάρτη τῶν βαλκανικῶν κρατῶν. Ὅ Τελικά, Ἡ ὁριστικἡὴ διάλυση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατο- ρίας, ποὺ ἄρχισε νὰ διαγράφεται στὴ σκέψη τοῦ Βενιζέλου, θὰ ἔπαιζε θεμελιώδη ρόλο στὴ μελλοντικὴ πολιτική του. Ἂν ληφθοῦν ὑπόψη οἱ ἀπόψεις καὶ ἡἤ πολιτικἡ τοποθέ- τηση τοῦ Στρέιτ καὶ τοῦ Γενικοῦ Επιτελείου, ἡ ἀντίδραση τοῦ Κωνσταντίνου στὴ βιαστικὴ ἀπόφαση τοῦ Βενιζέλου ἦταν μετριοπαθής. 'Ὑπὸ τὴν ἐπήρεια τῆς κοινῆς γνώμης καὶ ἐπειδὴ οἱ ἀντίπαλοι τοῦ Βενιζέλου στὴ Βουλἡ ἦταν ἀδύ- ναµοι, ἀπέφυγε ὃ Κωνσταντῖνος μιὰ νέα ὑπουργικὴ κρίση, ποὺ ἀναπόφευκτα θὰ τὸν ἔφερνε ἀντιμέτωπο μὲ τὸ Βενιζέλο. ᾿Ακόμα, τὸ θέµα τῆς ἐπεμβάσεως τῆς Ελλάδος δὲν ἦταν ἐπεῖ- γον ζήτημα, γιατὶ ὁ ὄρος τοῦ Βενιζέλου, γιὰ μιὰ ἐνεργὸ συµ.- µετοχὴ ἢ ἁἀπόλυτη οὐδετερότητα τῆς Βουλγαρίας, ἕἔκανε ἀπίθανη τὴν ἄμεση εἴσοδο τῆς ᾿Ελλάδος στὸν πόλεμο. Ὅπως ἦταν ἑπόμενο ὁ βασιλιὰς ἀρνήθηκε νὰ δεχτεῖ τὴν παραίτηση τοῦ Βενιζέλου. Στὴν πραγματικότητα τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἦταν θέµα τακτικῆς, γιατὶ ἢ μετριοπαθὴς στάση του τὴ στιγμὴ ἐκείνη δὲν ἀντιπροσώπευε τὶς πραγματικές του πεποιθήσεις. Ἡ στάση τοῦ βασιλιᾶ Κωνσταντίνου, κατὰ τὴν περίοδο αὐτή, ἐπηρεαζόταν καθαρὰ ἀπὸ τὸ Στρέιτ ποὺ τὸν συμβού- λευε νὰ μὴν ἀναμιχθεῖ ἡ "Ελλάδα σὲ πόλεμο ἑἐναντίον τῆς Τουρκίας. Λαμβάνοντας ὑπόψη του τὴν εὑρωπαϊκὴ ἰσορρο- πία δυνάµεων, ὁ Στρέιτ δὲν πίστευε ὅτι ἡ Ἑλλάδα θὰ ἑξα- σφάλιζε ὀφέλη ἀπὸ τὸν πόλεμο. Ὑποστήριζε ὅτι, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀβεβαιότητα τῶν μικρῶν προσδοκιῶν καὶ τῶν.μεγά- λων κινδύνων μιᾶς παρεμβατικῆς πολιτικῆς, δὲν ἦταν πρὸς τὸ συμφέρον τῆς ᾿Ελλάδος νὰ ἐμπλακεῖ σὲ εὐρωπαϊκὸ πόλεμο, ἐκτὸς ἂν ἦταν ἀπόλυτα ἀπαραίτητο κάτι τέτοιο, καὶ ὅτι στὶς τελικὲς ἑδαφικὲς διευθετήσεις στὰ Βαλκάνια ἡ Ελλάδα θὰ εἶχε κοινὰ συμφέροντα μὲ τὶς Κεντρικὲς Δυνάμεις, ποὺ ἤθε- λαν τὸν περιορισμὸ τοῦ σλαβισμοῦ' γι’ αὐτὸ λοιπὸν ἡ χώρα δὲν εἶχε κανένα λόγο νὰ ἐγκαταλείψει τὴν οὐδετερότητά της ἐφόσον ἔμενε οὐδέτερη ἦ Ρουμανία. Ἐπιπλέον, ἡ εὑρωπαϊκὴ σύρραξη δὲν εἶχε ἀκόμα κριθεῖ, καὶ ἦταν πολὴ πιθανὸ ὅτι ὁ πόλεμος δὲ θὰ παρουσίαζε ἀποφασιστικὰ ἀποτελέσματα, γιὰ νὰ περιμένει ἡ Ἑλλάδα ἱκανοποιητικά ὀφέλη σὲ περἰπτω- ση ποὺ θὰ βρισκόταν στὸ πλευρὸ τοῦ νικητῆ. Τὰ κυριότερα ἐπιχέιρήματα τοῦ Στρέιτ ἦταν βασισμένα πάνω στὶς παραδοσιακὲς προὐποθέσεις τῶν σχέσεων μεταξὺ τῶν εὑρωπαϊκῶν δυνάµεων, καὶ πάνω στὴν παραδοσιακἡ εὐρωπαϊκὴ ## 19(22) [ΕΙΚΟΝΑ] 'Ο βασιλιὰς Κωνσταντῖνος, ποὺ εἰκονίξεται ἐπάνω σὲ φωτογρα- φία τοῦ 1914, θεωροῦσε τὴν ἄσκηση τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς ὡς ἀποκλειστικὸ προνόμιο τοῦ στέµµατος καὶ πίστευε στὸ ἀήτ- τητο τοῦ γερμανικοῦ στρατοῦ. δΣτὴν πεποίθησή του αὐτὴ τὸν ἐνίσχυαν ᾗ βασίλισσα Σοφία, τὸ Ιενικὸ ᾿Επιτελεῖο καὶ ὁ σύμ- βουλός του καὶ ὑπουργὸς τῶν ᾿Εξωτερικῶν ὣς τὸν 4ὔγουστο τοῦ 1914 Ι. Στρέιτ' ἔτσι κατέληξε σὲ διαφωνία μὲ τὸν πρω- θυπουργὸ ᾿ Ελευθέριο Βενιζέλο γιὰ τὴ στάση ποὺ ἔπρεπε νὰ τη- ρήσει ἡ "Ελλάδα στὴν παγκόσμια σύρραξη. "Η διαφωνία αὐτὴ ἀποτέλεσε τὴν κυριότερη αἰτία τοῦ ἐθνικοῦ διχασμοῦ ποὺ τα- λάνισε τὸ ἔθνος ἐπὶ µία 2θετία καὶ πλέον καὶ ὑπῆρξε ὁ χύριος συντελεστής τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς. ᾿ Εξάλλου γιὰ τὸν ἴδιο λόγο βασικἀ ἀπομακρύνθηκε δύο φορὲς ἀπὸ τὸ θρόνο (1917 καὶ 1999) καὶ ὁδηγήθηκε στὴν ἐξορία. ἰσορροπία δυνάµεων. Πρῶτα ἀπὸ ὅλα, ἔβλεπε τὸν πόλεμο σἀν ἕναν ἀγώνα τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων νἁ περιορίσουν τὸ σλα- βισµό, παρὰ σὰν μιὰ προσπάθεια τῆς Γερμανίας νὰ ἐπιβά- λει τὴν Ἠγεμονία της πάνω στὴν Εὐρώπη, ἢ σὰν τὴν ὕψιστη ἔκφραση τοῦ ἑὐρωπαϊκοῦ ἱμπεριαλισμοῦ. ᾿Επειδὴ θεωροῦ- σε τὸν πανσλαβισμὀὸ ἀπειλὴ στὰ συμφέροντα τῆς Ἑλλάδος, ὁ Στρέιτ ἔβλεπε κοινὲς ἐπιδιώξεις μεταξὺ Ἑλλάδος καὶ Γερ- μανίας. Όλα αὐτὰ στηρίζονταν στην πεποίθηση ὅτι ἡ βουλγαρικὴ ἐπεκτατικὴ τάση ἧταν μιὰ ἐκδήλωση τοῦ πανσλαβισμοῦ. Πραγματικἁ πολλοὶ πίστευαν ὅτι στὴν ᾿Ελλάδα ὑπῆρχε ἕνα τέτοιο ἑνιαῖο πανσλαβιστικὸὀ κίνηµα καὶ ἰδεολογία, ὑπό- θεση ποὺ ἦταν ἐσφαλμένη. Στὰ Βαλκάνια δὲν ὑπῆρχε ἕνα ἐνιαῖο κίνημα πανσλαβισμοῦ: ἐπρόκειτο ἁπλῶς γιὰ ἕνα πλέγμα ἀντικρουόμενων καὶ ἐξογκωμένων ἐθνικῶν ἐπιδιώ- δεων : ὑπῆρχε τόση ἔ ἔχθρα ἀνάμεσα στὴ Βουλγαρία καὶ στὴν Ἑλλάδα ὅση ἀνάμεσα στὴ Βουλγαρία καὶ τὴ Σερβία, ἐνῶ τὴν Ελλάδα καὶ τὴ Σερβία δὲν τὶς χώριζαν οὐσιώδεις διαφορές. 'Ἡ Ρωσία βέβαια προωθοῦσε τὶς βουλγαρικὲς ἐπιδιώξεις στὴν ἀνατολικὴ Μοκεδονία, καὶ διετίθετο ἐχθρικά ἀπέναντι στὶς ἑλληνικὲς ἐπεκτατικὲς βλέψεις πρὸς τὴν Κωνσταντινού- πολη, ἀλλὰ ἐξίσου ἐναντιωνόταν καὶ στὶς βουλγαρικὲς φιλο- δοξίες γιὰ τὴν Κωνσταντινούπολη. Μὲ ἄλλα λόγια τὴ ρωσικὴ ὑποστήριξη τῆς Βουλγαρίας δὲν ὑπαγόρευσαν πανσλαβικοὶ λόγοι, ἀλλὰ ἡ καίρια γεωργαφική της θέση στὰ Βαλκάνια. Αὐτὸ ἄλλωστε ἧταν ἡ αἰτία ποὺ ὅλες οἱ Μεγάλες Δυνάμεις προωθοῦσαν τὶς φιλοδοξίες τῆς Βουλγαρίας, σὲ μιὰ προσπά- θεια νὰ τὴν προσεταιριστοῦν μετὰ τὴν ἔναρξη τοῦ πολέμου. "Ασχετα ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς λόγους, οἱ βασικὲς προὐποθέ- σεις ποὺ θὰ στήριζαν τυχὸν κοινωνικά συμφέροντα μεταξὺ Ἑλλάδος καὶ Κεντρικῶν Δυνάμεων εἶχαν πρὸ πολλοῦ ἐκλείψει. Ἡ πολιτικὴ τῆς Αὐστρίας ἀπέναντι στὶς βλέψεις τῆς Ἑλλάδος στὴ Μακεδονία ἦταν καθαρὰ ἐχθρική, καὶ ἡ ἀλβανικὴ καὶ βουλγαρικὴἡ πολιτικἡ τῆς Βιέννης κατὰ τὴ διάρκεια τῶν Βαλ- κανικῶν πολέμων. ὑπῆρξε ἀνθελληνική. ᾿Ενῶ τὸ Βερολίνο εἶχε ὑποστηρίξει τὴν Ελλάδα στὸ πρόβλημα τῆς Καβάλας, κατὰ τὴ διάρκεια τῶν διαπραγματεύσεων στὸ Βουκουρέστι, τὸ 1913, ἡ πολιτικἠ γενικὰ τῆς Γερμανίας στὴ Μέση ᾿Ανατολὴ ἦταν ἐπιζήμια γιὰ τὰ ἑλληνικὰ συμφέροντα. Ἡ ἀρχικὴ ὑποστήρι- ξη ἑνὸς τοὺρκο-ρουμανο-ελληνικοῦ συνασπισμοῦ ἀπὸ τὸν Κάιζερ ἦταν µέρος τῆς γερμανικῆς πολιτικῆς στὴ Μέση ἼΑνα- τολῆ, ποὺ ἀπέβλεπε νὰ ὑπονομεύσει τὴ θέση τῆς Βρετανίας στὴ Μεσόγειο. ᾽Απὸ ἕνα τέτοιο συνασπισμό, ἡ “Ελλάδα δὲν εἶχε νὰ κερδίσει τίποτα τώρα, μιὰ καὶ οἱ βασικές της ἐπιδιώ- ξεις μποροῦσαν νὰἁ ὑλοποιηθοῦν µόνο εἰς βάρος τῆς Τουρκίας. Μιὰ ἄλλη ὑπόθεση, βασισμένη σὲ προπολεμικὰ δεδοµένα, ἦταν ὅτι ἡ εὐρωπαϊκὴ ἰσορροπία δυνάµεων εἶχε ἀπόλυτη ἀνάγ- κη τῆς διατηρήσεως τῆς αὐτοκρατορίας τῶν ᾽Αψβούργων, ἀναξάρτητα ἀπὸ τὴν ἔκβαση τοῦ πολέμου. Ἡ θέση αὐτὴ εἶχε μιὰ κάποια βάση. γιατὶ στὴν ἀρχὴ τοῦ πολέμου οὔτε ἡ Γαλλία οὔτε ἡ ᾽Αγγλία εἶχαν σκεφθεῖ τὴ διάλυση τῆς αὐστρο-οὐγγρι- κῆς αὐτοκρατορίας. Στρατιωτικοὶ παράγοντες ὡστόσο καὶ ἡ ἀνάγκη συμμάχων στὰ Βαλκάνια ἀνάγκασε τοὺς Συµ- µάχους, στὴν ἀρχὴ τοῦ πολέμου, νὰ ἀναγνωρίσουν τὶς βλέψεις τῶν νότιων Σλάβων καὶ τῆς Ρουμανίας εἰς βάρος τῆς Αὐστρο- Οὐγγαρίας. “Οπωσδήποτε οἱ πολεμικοὶ στόχοι τῆς Ρωσίας θὰ ἐπηρέαζαν μὲ τὴ σειρά τους τὸ μέλλον τῆς ᾽᾿Ανατολικο- Κεντρικῆς Εὐρώπης. ᾿Ακόμα καὶ τοῦ Βενιζέλου ἡ πολιτική, ποὺ ἀναφερόταν στὸ σχηματισμὸ ἑνὸς Βαλκανικοῦ συνασπι- σμοῦ, προῦπέθετε τουλάχιστον τὴ µερικἡ διάλυση τῆς αὐστρο- οὐγγρικῆς αὐτοκρατορίας. Ἡ τρίτη προὐπόθεση τῆς πολιτικῆς τοῦ Στρέιτ βασιζόταν σὲ παρόμοιες σκέψεις. “Η εὐρωπαϊκὴ ἰσορροπία καὶ ἰδιαίτερα τὰ συγκρουόµενα συμφέροντα τῶν Μεγάλων Δυνάμεων, ἀκόμη καὶ µέσα στὸ συνασπισμὸ τῆς Επιεηίε, θὰ ἕκαναν καὶ πάλι ἀναγκαία τὴ διατήρηση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Κατά συνέπεια, ἡ Ἑλλάδα δὲν μποροῦσε νἀ ἐλπίζει σὲ ἀξιόλογα ὀφέ- λη, ποὺ θὰ δικαίωναν ἕνα ριψοκίνδυνο πόλεμο. Μὲ ἄλλα λόγια, --- ὁ Ἀτρέιτ βασιζόταν πάντα στὴν παραδοσιακἡἠ ἀντίθεση τῆς Βρετανίας στὴ ρωσικὴ κυριαρχία τῶν Στενῶν --- μιὰ θέση ποὺ καὶ ἤ ἴδια ἢ Βρετανία εἶχε ἐγκαταλείψει ---καὶ δὲν ὑπολόγιζε τὴν πιθανότητα διαμελισμοῦ τῆς ὀθωμανικῆς αὐτόκρατορίας. Τελικὰ ὑπῆρχε καὶ ἡ πεποίθηση τοῦ βασιλιᾶ καὶ τῶν συμ- βούλων του γιὰ τὸ ἀήττητο τοῦ γερμανικοῦ στρατοῦ. ᾿Ακόμα ὅμως καὶ στὴν περίπτωση μιᾶς ἀπίθανης γι’ αὐτοὺς ἐπιτυχίας τῶν Συμμάχων, πίστευαν ὅτι μιὰ τέτοια νίκη δὲ θὰ ἦταν ἀπο- φασιστική. Αὐτὰ ἦταν τὰ συμπεράσματα ποὺ ἑδραίωναν τὴν ## 20(23) πίστη τοῦ Στρέιτ ὅτι ἡ εὐρωπαϊκὴ ἰσορροπία δυνάµεων δὲ θὰ ἄλλαζε ριζικά: κατὰ συνέπεια, ἡ Ελλάδα δὲν μποροῦσε νὰ περιμένει πολλὰ ἀπὸ μιὰ συνεργασία μὲ τὶς Δυνάμεις τῆς Επ- ἱεπίςα, καὶ ὡς σὐμμαχός της, στὴν περίπτωση γερμανικῆς νίκης, θά κινδύνευε νὰ καταστραφεῖ. Ο Στρέιτ ἔμεινε πιστὸς σταθερὰ στὶς ἀπόψεις του αὐτές, ἀκόμα καὶ ὅταν διαψεύσθηκαν ἀπὸ τὰ γεγονότα. «. σος ᾿Εκτὸς ἀπὸ τοὺς πολιτικοὺς αὐτοὺς παράγοντες, σημαντικὀὸ 'ρόλο στὴ διαμόρφωση τῆς παραπάνω πολιτικῆς ἔπαιξαν καὶ ἰδεολογικοὶ λόγοι. ᾿Εκεῖνο ὅμως ποὺ εἶχε ἰδιαίτερη βαρύτητα, ἦταν οἱ πεποιθήσεις καὶ ἡ ὅλη τοποθέτηση ἐκείνων ποὺ ἦταν σὲ θέση νὰ ἐπηρεάσουν καὶ νὰ διαμορφώσουν τὴν ἐθνικὴ πο- λιτικήη. ὍὉ βασιλιὰς Κωνσταντῖνος καὶ οἱ σύμβουλοί του ἧταν ἄνθρωποι μὲ ἀπολυταρχικὲς τάσεις καὶ ἐχθρικοὶ ἀπέναντι στὴν κοινοβουλευτικἡ δημοκρατία. ᾽Απὸ τὰ χρόνια τῶν σπουδῶν του στὴ Γερμανία, ὁ βασιλιὰς εἶχε ἐπηρεαστεῖ σοβαρἀὰ ἀπὸ τὸ γερμανικὸ μιλιταρισμὸ καὶ τὴ γερµανικἡ τάξη πραγμάτων, ποὺ ἔγινε τὸ πολιτικό του πρότυπο. Ὁ Στρέιτ, καθηγητὴς τοῦ Διεθνοῦς καὶ Συνταγματικοῦ Δικαίου στὸ Πανεπιστήµιο ᾿Αθη- νῶν, ἦταν γερµανόφιλος, ἀφοσιωμένος βασιλικός, συντηρη- τικὸς καί, φυσικά, ἀντιβενιζελικός. Ὅσον ἀφορᾶ στὸ συνταγ- µατάρχη Ἰωάννη Μεταξᾶ πού, ὡς διοικητὴς ἐπιχειρήσεων τοῦ ΤΓενικοῦ ᾿ΤἘπιτελείου, ἦταν ἕνας ἀπὸ τοὺς στενότερους συµ- βούλους τοῦ βασιλιᾶ, καὶ ποὺ προοριζόταν νὰ παίξει ἕναν ἀπὸ τοὺς πιὸ σκοτεινοὺς ρόλους στὰ ἑπόμενα τρία χρόνια, ἀπὸ τὰ ἡμερολόγιά του φαίνεται ὅτι εἶχε ἤδη ἀπὸ τότε διαμορφόώ- σει τὶς πρωτο-φασιστικές του ἰδέες. Γενικὰ ἡ σύγκρουση πάνω στὸ θέµα τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς ἀντικατόπτριζε τὴ βαθύτερη ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς δυνάµεις τοῦ παραδοσια- κοῦ κατεστημένου, ποὺ εἶχε κάπως παραμεριστεῖ μετὰ τὸ πραξικόπηµα τοῦ 1909, καὶ τοῦ ἀνερχόμενου φιλελεύθερου ἁστικοῦ στοιχείου, ποὺ τὸ ἀντιπροσώπευε τὸ κόμμα τῶν Φι- λελευθέρων τοῦ Βενιζέλὀυ. Ἡ παγκόσμια κρίση ἔφερε στὴν ἐπιφάνεια αὐτὴ ἀκριβῶς τὴν κοινωνικο-πολιτικὴ σύγκρουση. #### Ἡ Ἑλλάδα καὶ οἱ ἐπιχειρήσεις τῶν Δαρδανελλίων Πρὸς τὸ τέλος τοῦ φθινοπώρου, ἡ σπουδαιότερη ἐξέλιξη γιὰ τὴν Ἑλλάδα ἧταν ἡ προσωρινἠ κατάληψη ἀπὸ τὸν ἕλληνι- κὀὸ στρατὸ τῆς βόρειας ᾿Ηπείρου μὲ τὴ συγκατάθεση τῶν Συµ- µάχων καὶ τῆς Ἰταλίας ποὺ ἐπωφελήθηκε ἐπίσης ἀπὸ τὴ χα- ώδη κατάσταση στὴν ᾽Αλβανία γιὰ νὰ καταλάβει τὴν Αὐλώνα. Σχετικὰ μὲ τὴν Τουρκία καὶ τὴ Βουλγαρία, ὁ Βενιζέλος ἦταν ἀκόμα ἀνήσυχος γιὰ τοὺς ἄμεσους σκοπούς τους, ἀλλά ἡ άγω- νία τοῦ Αὐγούστου εἶχε κάπως ὑποχωρήσει. 'Η ἀνάπαυλα ὅμως αὐτὴ δὲν κράτησε πολύ, γιατὶ ἡ Τουρκία ἐπιτέθηκε ἐναντίον τῆς Ρωσίας στὶς 29 Οκτωβρίου, πράγµα ποὺ προκάλεσε ἔν- τονη διπλωματικἡὴ ὁδρατηριότητα στὰ Βαλκάνια. Καὶ πάλι, ὅπως τὸν Αὔγουστο, ὁ Βενιζέλος συγκέντρωσε ὄὅλες του τὶς προσπάθειες στὴ δηµιουργία ἑνὸς ἑλληνο-ρουμανο-σερβικοῦ συνασπισμοῦ, ἡ πραγματοποίηση τοῦ ὁποίου σίγουρα θὰ ἀπο- σοβοῦσε ἢ τουλάχιστον θὰ ἀπομάκρυνε τὸν κίνδυνο τῶν ἐδα- φικῶν πα ραχωρήσεων στὴ Βουλγαρία. Γιὰ τὴν Ἑλλάδα ὑπῆρ- χαν δύο ἐναλλακτικὲς πολιτικὲς πορεῖες γιὰ τὴν οὐδετεροποί- ηΏση τῆς Βουλγαρίας: ἢ νὰ ἱκανοποιηθοῦν οἱ ἐπιδιώξεις τῆς Βουλγαρίας μὲ ἐδαφικὲς παραχωρήσεις εἰς βάρος τῶν γειτόνων της, ἢ αὐτὴ νὰ ἀπειληθεῖ μὲ μιὰ ἑλληνο-ρουμανικὴ συμμαχία. Σὲ τελευταία ἀνάλυση, ὁ Βενιζέλος ἤθελε νὰ ἀναγκάσει τὴ Βουλγαρία νἀ ταχθεῖ μὲ τὸ µέρος τοῦ ἑνὸς ἢ τοῦ ἄλλου στρα- τοπέδου. Οἱ Σύμμαχοι, καὶ πρὸς τὸ παρὸν καὶ ἡ Ρουμανία, εἶχαν προτιμήσει τὴν πρώτη λύση, ἐἑνῶ ἡ Ἑλλάδα καὶ ἡ Σερ- βία τὴ δεύτερη. Τὰ συμφέροντα τῆς Ἑλλάδος ἦταν ἀντίθετα -- τουλάχιστον τὴ στιγμἠ ἐκείνη --- μὲ τὴν πρώτη ἐναλλακτικὴ λύση. Ἠταν ἑπόμενο, λοιπόν, ὅπως τὸν Αὔγουστο, νὰ ἀποτύ- χουν καὶ πάλι οἱ προσπάθειες τοῦ Βενιζέλου. Μὲ τὴν ἀρχὴ νοῦ νέου ἔτους, νέες ἐξελίξεις φάνηκαν νἁ εὐνοοῦν τὴν πραγματοποίηση τῶν ἐπεκτατικῶν ὀνείρων τοῦ Βενιζέλου γιὰ μιὰ Μεγάλη Ἑλλάδα. Εἶχε πεισθεῖ πιὰ ὅτι μιὰ --- ἀπὸ τὶς συνέπειες τοῦ πολέμου θὰ ἦταν καὶ ἡ διάλυση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, ποὺ ἀπὸ τὰ τέλη ᾿Οκτωβρίου 1914 βρισκόταν σὲ πόλεμο μὲ τοὺς Συμμάχους κατὰ συνέπεια, ἡ Ελλάδα δὲν μποροῦσε πιὰ νὰ μείνει οὐδέτερη, ἂν ἤθελε νὰ ληφθεῖ ὑπόψη στὴν τελικὴ διευθέτηση τοῦ ᾿Ανατολικοῦ ζη- τήµατος. Ἠταν λοιπὸν ἔίοιμος ὁ Βενιζέλος νὰ ἐγκαταλείψει τὴν οὐδετερότητα κάτω ἀπὸ εὐοίωνες συνθῆκες, παρὰ τοὺς μεγάλους κινδύνους ποὺ ἐνεῖχε αὐτὸ τὸ ἐγχείρημα. Ἡ γρήγορη ἐξέλιξη τῶν γεγονότων δημιούργησε τὴν ἀνάγ- κη μιᾶς δραστικῆς ἀλλαγῆς στὴν πολιτικἠ γραμμή. Οἱ προβλέ- ψεις ἦταν ὅτι καὶ ἡ Ἰταλία καὶ ἡ Ρουμανία σχεδίαζαν νὰ μποῦν στὸν πόλεμο ἐναντίον τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων πρὸς τὸ τέ- λος τοῦ χειμώνα -- γεγονὸς ποὺ ἀναγκαστικὰ θὰ ἄλλαζε τὴν κατάσταση στὰ Βαλκάνια. Οἱ φιλοδοξίες τῆς Ἰταλίας στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο καὶ τὴ Μικρὰ ᾿Ασία ἦταν γνωστές. Ἐπίσης γνωστὸ ἦταν καὶ τὸ ἑνδιαφέρον τῆς Γαλλίας γιὰ τὴ Συρία καὶ τὴν Παλαιστίνη καθὼς καὶ ἡ πρόθεση τῆς Ρωσίας νὰ μοιράσει τὴν εὐρωπαϊκὴ Τουρκία μὲ τὴ Βουλγαρία, κρατών- τας ἡ ἴδια τὴν ἀνατολικὴ Θράκη. Τὸ πρῶτο βῆμα πρὸς τὴ µελ- λοντικὴ διάλυση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας ἔγινε ὅταν ὁ Βρετανὸς ὑπουργὸς τῶν ᾿Εξωτερικῶν, σὲρ ὌἜντουαρντ Γκρόυ, ὑποσχέθηκε ἀνεπίσημα στὴ Ρωσία, κατὰ τὰ µέσα Νοεμβρίου Ι9Ι4, τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὰ Στενά. Ἔτσι, μὲ τὸν καινούριο: χρόνο ὁ Βενιζέλος ἀποφάσισε νὰ πάρει µέρος στὸν πόλεμο ἑναντίον τῆς Τουρκίας στὴν κατάλ- Ἔτσι, μὲ τὸν καινούριο: χρόνο ὁ Βενιζέλος ἀποφάσισε νὰ πάρει µέρος στὸν πόλεμο ἑναντίον τῆς Τουρκίας στὴν κατάλ- ληλη στιγμµἠ καὶ πληροφόρησε τοὺς Συμμάχους γιὰ τὴν ἀπό- φασἠ του αὐτή. Συνέπεσε μάλιστα νὰ κινεῖται ἡ στρατηγικὴ τῶν Συμμάχων κατὰ τὴν περίοδο αὐτή, σὲ μιὰ κατεύθυνση ποὺ διευκόλυνε -τὸ γενικὸ προσανατολισμὸ τοῦ Βενιζέλου. Στὶς ἀρχὲς τοῦ Ἰανουαρίου, δύο σχέδια ἧταν ταυτόχρονα ὑπὸ συζήτηση στὸ Λονδίνο: τὸ ἕνα προέβλεπε ἐπιχείρηση ἕναν- τίον τῶν Στενῶν καὶ τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τὸ ἄλλο ἐπιχείρηση στὰ Βαλκάνια µέσω Δαλματίας ἢ Θεσσαλονίκης. Ἔτσι ἡ ἀπόφαση τοῦ Βενιζέλου νὰ πάρει µέρος στὶς ἐπιχειρή- σεις ἐναντίον τῆς Τουρκίας ἔγινε δεκτὴ εὐνοϊκά στὸ Λονδίνο, καὶ ὁ Γκρέυ ἔκανε προτάσεις στὸ Βενιζέλο, στὶς ὁποῖες δὲν µπο- ροῦσε εὔκολα νὰ ἀντισταθεῖ. Στὶς 24 Ἰανουαρίου, ἡ Βρετανία πρόσφερε στὸ Βενιζέλο «πολὺ σημαντικὲς ἑδαφικὲς παραχω- ρήσεις στὶς ἀκτὲς τῆς Μικρᾶς ᾿Ασίαςο σὰν ἀντάλλαγμα γιὰ τὴν ὑποστήριξη τῆς Ἑλλάδος πρὸς τὴ Σερβία, προσφορὰἀ δελεα- «στικότατη γιὰ τὸ Βενιζέλο. Χωρὶς ἀμφιβολία, ἡ ἀναμενόμενη γενικὴ αὐστρο-οὐγγρικὴ ἐπίθεση πρὸς συντριβὴ τῆς Σερβίας, τὸν εἶχε ἀνησυχήσει σηµαντικά, γιατὶ εἶχε πεισθεῖ ὅτι ἡ ἥττα τῆς Σερβίας σὲ μιὰ τέτοια σύγκρουση θὰ εἶχε γιὰ ἐπακόλουθο μιὰ βουλγαρικἡ εἰσβολὴ στὴ Σερβία. Ὁ Βενιζέλος ἔβλεπε πὼς ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ Βουλγαρία θὰ ἐπεκτεινόταν πρὸς τὴν κατεύ- θυνση αὐτή, θὰ ἔστρεφε τὶς ἀνώτερες ἀριθμητικὰ δυνάμεις της ἑναντίον τῆς Ελλάδος. ᾽Ανεξάρτητα, ὅμως, ἀπὸ τοὺς λόγους αὐτούς, ἐκεῖνο ποὺ ἔπαιξε βασικὸ ρόλο στὴν ἀπόφαση τοῦ Βενιζέλου ἦταν οἱ παραχωρήσεις στὴ Μικρὰ ᾽Ασία. Σημαντικὸ ἐπίσης ἦταν τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Ἑλλάδα θὰ ἀποκτοῦσε τὰ ἐδάφη αὐτά, χωρὶς νὰ τῆς ζητηθεῖ ἡ παραχώρηση τῆς ἀνατολικῆς Μα- κεδονίας στὴ Βουλγαρία. Τὴν ἴδια µέρα ποὺ δέχτηκε τὴν προσφορὰ τῆς Βρετανίας ὁ Βενιζέλος παρουσίασε στὸ βασιλιὰ ἕνα πολυσέλιδο μνημόνιο, παρακινώντας τον νὰ δεχτεῖ τὴν προσφορὰ τῶν Συμμάχων, μὲ τὸν ὅρο τῆς δημιουργίας ἑνὸς βαλκανικοῦ συνασπισμοῦ.Τώρα ἦταν ἔτοιμος ὄχι µόνο νὰ ἀποσύρει ὅλες του τὶς ἀντιρρήσεις, γιὰ παραχωρήσεις ποὺ ἡ Σερβία θὰ ἦταν διατεθειµένη νὰ κάνει στὴ Βουλγαρία, πράγµα στὸ ὁποῖο ἀντετίθετο προηγουμένως, ἀλλὰ καὶ νὰ προτείνει τὴν ἐκχώρηση τῆς Καβάλας στὴ Βουλ- γαρία, γιὰ νὰ κερδίσει τὴ συνεργασία της ἐναντίον τῆς Τουρ- κίας. ᾽Απαραίτητη ἐπίσης προὐπόθεση γιὰ τὴν παρέμβαση τῆς Ἑλλάδος στὸν πόλεμο ἧταν ἡ συνεργασία τῆς Ρουμανίας. Ὁ Βενιζέλος πίστεψε πρὸς στιγμὴν ὅτι εἶχε πείσει τὸ βα- σιλιὰ νἁὰ δεχτεῖ τὴν πρὀτασή του, ἀλλὰ εἶχε ὑποτιμήσει τὴν ἰσχὺ τῶν δυνάµεων, ποὺ ὑπονόμευαν τὴν πολιτική του. Δὲν εἶχε ἀκόμα ἀντιληφθεῖ τὴν ἕκταση τῶν μηχανορραφιῶν τοῦ Τενι- κοῦ Ἐπιτελείου καὶ τῆς Αὐλῆς, οὔτε γνώριζε τὴ μυστικἡ ## 21(24) [ΕΙΚΟΝΑ] “Ἡ βασίλισσα Σοφία, ἀδελφὴ τοῦ αὐτοκράτορα τῆς [Γερμανίας Γουλιέλμου Β’, δροῦσε στὴν περίοδο 1914 μὲ 1917 παρασκηνιακὰ καὶ ἐνίσχυε τὶς οὐδετερόφιλες ἀπόψεις τοῦ συξύγου της καὶ τῶν συμβούλων του. συνεργασία τους μὲ τὸ Βερολίνο. Τὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο ἔκανε τὸ πᾶν νὰ µαταιώσει τὰ σχέδια τοῦ Βενιζέλου. Ὁ Μεταξᾶς, ποὺ εἶχε πάρει προσωρινὰἀ τὴ θέση τοῦ ᾽Αρχηγοῦ τοῦ Γενικοῦ Ἔπι- τελείου, μετὰ τὴν ἀπόλυση τοῦ Βίκτωρα Δούσμανη γιὰ λόγους πολιτικῆς ἀκριτομύθιας καὶ ἀπειθαρχίας, ἦταν ἀντίθετος στὴν εἴσοδο τῆς Ἑλλάδος στὸν πόλεμο, καθὼς καὶ στὶς ἐπεκτατικές της βλέψεις πρὸς τὴ Μικρὰ ᾿Ασία. Ὑποστήριξε, πολὺ σωστά, ὅτι ἡ γεωλογικὴ διαµόρφωση τῆς ᾿Ανατολίας, καθὠς καὶ ἡ πα- ρουσία τῆς μωαμεθανικῆς πλειοψηφίας, θὰ καθιστοῦσαν τὴ στρατιωτικἡ κατάκτηση τῆς Μικρᾶς ᾽᾿Ασίας ἀδύνατη. Ἔπι- πλέον, ἡ ἀνάγκη νὰ συντηρηθεῖ μιἀ µεγάλη στρατιωτικἡὴ οδύ- ναµη θὰ ἀπομυζοῦσε τοὺς περιορισμένους πόρους τῆς 'Ελλά- δος, καὶ θὰ ἀδυνάτιζε τὴ θέση της ἀπέναντι στὴ Βουλγαρία γιὰ τὴν προστασία τῆς Μακεδονίας. ᾽Αντετίθετο ἐπίσης στὴν ἐκχώρηση τῆς Καβάλας στὴ Βουλγαρία. ᾽Αμϕέβαλλε ἀκόμα, ἂν οἱ Σύμμαχοι, λόγω τῶν ἀντικρουόμενων συμφερόντων τους, θὰ συμφωνοῦσαν στὸ διαμελισμὸ τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατο- ρίας. Ὁ Βενιζέλος τὸν ἀντέκρουσε μὲ τὸ ἐπιχείρημα ὅτι βα- σικἠ προὐπόθεση τῆς προτάσεώς του ἦταν ἢ διάλυση τῆς ὀθω- μανικῆς αὐτοκρατορίας καὶ ὁ διαμελισμὸς τῆς Τουρκίας. Κατὰ συνέπεια, ἢ θέση τῆς Ἑλλάδος στὴ Μικρὰ ᾿Ασία δὲ θά κινδύ- νευε πλέον ἀπὸ τὴν Τουρκία, ἐφόσον θἀ εἶχε ἐξασφαλίσει τὴν ὑποστήριξη τῆς Βρετανίας. Θὰ πρέπει νὰ ληφθεῖ ὑπόψη ὅτι τὰ ἐπιχειρήματα τοῦ Με- ταξᾶ ἀντικατόπτριζαν µόνο μερικῶς τὶς πραγματικὲς ἀπόψεις του --- ἀπόψεις ποὺ καὶ ὁ βασιλιὰς καὶ ὁ Στρέιτ συμμερίζον- ταν. Εκεῖνο ποὺ θὰ προτιμοῦσαν ὅμως ἦταν µιἀ ἕλληνο-τουρ- κικἠ συμμαχία, Ἡ, ἀκόμα καλύτερα ἕναν ἕλληνο-ρουμανο- τουρκικὸ συνασπισμὸ κάτω ἀπὸ τὴν προστασία τῆς Γερμανίας. Πράγματι, τὸ Νοέμβριο καὶ Δεκέμβριο τοῦ Ι9ἱ4 ὁ Μεταξᾶς, ἔχοντας κατὰ νοῦ τὴν πρόταση αὐτή, βολιδοσκόπησε τὸ στρα- τιωτικὸ ἀκόλουθο τῆς Γερμανίας στὴν ᾿Αθήνα, μὲ τὴν ἐλπίδα ὅτι ἢ πιθανότητα γιὰ μιὰ τέτοια συμμαχία, ἂν ἡ πρόταση αὐτὴ φαινόταν πὼς προερχόταν ἀπὸ πρωτοβουλία τῆς Τουρ- κίας, θὰ τοὺς βοηθοῦσε νἁ κινηθοῦν ἐναντίον τοῦ Βενιζέλου. Κατὰ συνέπεια, τὰ ἐπιχειρήματα τοῦ Μεταξᾶ ἐναντίον τῶν σχεδίων τοῦ Βενιζέλου, ἄσχετα ἀπὸ τὴ σωστή τους ἀντικειμε- νικἡὴ βάση. δὲν ἀντανακλοῦσαν ἐντελῶς τὶς πραγματικές του προθέσεις. ᾽Αλλὰά οἱ ἀντιρρήσεις καὶ ἡ ἀντίθεσή του δὲ στα- ματοῦσαν ἐδῶ. Μαξὶ μὲ τὴ βασίλισσα καὶ τὴν Αὐλή, κινητο- ποίησαν ὄλες τὶς διαθέσιµες δυνάµεις τους, γιὰ νὰ ἐμποδίσουν τὴν πραγματοποίηση τῆς πολιτικῆς τοῦ Βενιζέλου. Εἶναι βέ- βαιο ὅτι τὶς τελευταῖες δέκα μέρες τοῦ Ἰανουαρίου, ἡ Αὐλὴ καὶ ὁ Μεταξᾶς ἐνημέρωναν τὸ Βερολίνο καὶ γιὰ τὶς πιὸ μικρὲς λεπτομέρειες, ποὺ ἀφοροῦσαν στὶς διαπραγματεύσεις τοῦ Βε- νιζέλου μὲ τὶς δυνάµεις τῆς Entente. Στὸ τέλος Ἰανουαρίου, ὁ βασιλιὰς βρέθηκε ἀντιμέτωπος μὲ ἕνα σοβαρὸ δίληµµα ποὺ προκάλεσε κρίση στὸ ἄμεσο περι- βάλλον του. Παρά τὸ γεγονὸς ὅτι αὐτὸς καὶ οἱ σύμβουλοί του ἦταν δεμένοι συναισθηματικὰ μὲ τὴ Γερμανία, γιά τὴν ὁποία ἦταν βέβαιοι πὼς θὰ νικοῦσε, ἀναγνώριζαν ὅμως πὼς κάτω ἀπὸ ὁρισµένες συνθῆκες ἡ Ελλάδα δὲ θὰ μποροῦσε νὰ ἑξα- σφαλίσει τὰ συμφέροντά της μὲ μιά πολιτικὴ οὐδετερότη- τας. Οὔτε ὁ βασιλιὰς οὔτε οἱ πολιτικοί του σύμβουλοι ξεχνοῦ- σαν τὴ θέση τῆς Ἑλλάδος στὰ Βαλκάνια. Μὲ τὶς ἐπιδιώξεις τῶν ἐχθρικῶς πρὸς αὐτὴν διατεθειµένων γειτόνων, ἧταν Φα- νερὸ ὅτι ἡ ἐπιβίωση τῆς Ελλάδος βασιζόταν στὴ διατήρηση μιᾶς εὐνοϊκῆς γι’ αὐτὴν ἰσορροπίας δυνάµεων. Γιὰ μιὰ στιγμἠ ὁ βασιλιὰς ἀμφιταλαντεύθηκε. Όπως ἀνέ- φερε ἡ βασίλισσα στὸ Γερμανό πρεσβευτὴ στὴν ᾿Αθήνα ὁ Κωνσταντῖνος τῆς εἶπε: «Ἡ παροῦσα στιγµὴ εἶναι σοβαρή. Σὰν γαμπρὸ τοῦ Κάιζερ, ἡ πατρίδα µου θὰ μποροῦσε νὰ μὲ ἀποκαλέσει προδότη, ἂν δὲν ἀποδεχθῶ τὶς προτάσεις τῆς Εη- ἱεπίε, ποὺ πενταπλασιάζουν τὸ Κράτος µου». Ζήτησε τότε ὁ βασιλιάς, μυστικά, διαβεβαιώσεις ἀπὸ τὶς Κεντρικὲς Δυνά- μεις ὅτι δὲν εἶχαν πρόθεση νὰ ἐκμηδενίσουν τὴ Σερβία, πράγ- μα ποὺ θὰ παρακινοῦσε τὴν ἐπέμβαση καὶ τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Ρουμανίας. Ζήτησε, ἐπίσης, τὴν ὑποστήριξη τῆς Γερμα- νίας γιὰ τὴ µελλοντικὴ διευθέτηση τοῦ προβλήματος τῶν νη- --- σιῶν τοῦ Αἰἱγαίου καὶ γιὰ τὴν ἀσφάλεια τοῦ ἑλληνικοῦ πλη- θυσμοῦ τῆς Μικρᾶς ᾿Ασίας. Οἱ διαβεβαιώσεις τοῦ Βερολίνου ἦταν ἀνεπαρκεῖς, ἀλλὰ ὁ βασιλιὰς ἦταν σὲ θέση νὰ παραβλέ- Ψει γιὰ λίγο τὸ θέµα τῶν γερμανικῶν προτάσεων. Ἡ κρίση εἷ- χε ἀρχίσει νὰ ὑποχωρεῖ πρὸς τὸ τέλος Ἰανουαρίου, ἐπειδὴ ὁ Βενιζέλος ἀντιμετώπιζε δυσκολίες ἀπὸ ἄλλες πλευρές. Ἡ κρίση ἀποσοβήθηκε καὶ πάλι ἀπὸ γεγονότα ποὺ δὲν ἐλέγχονταν ἀπὸ τὸ Βενιζέλο. 'Η Ρουμανία ἀρνήθηκε νὰ προ- σχωρήσει σὲ συνδυασμό, ποὺ δὲ θὰ συμπεριλάμβανε καὶ τὴ Βουλγαρία, οὔτε ἦταν διατεθειµένη νὰ μπεῖ στὸν πόλεμο τὴ στιγμὴ ποὺ δὲν ὑπῆρχε περίπτωση μιᾶς γρήγορης νίκης. Ἡ κατάσταση στὴ Βουλγαρία ἦταν ἐξίσου ἀποθαρρυντική. Ταυτόχρονα, οἱ ἀμφιταλαντεύσεις καὶ διαφωνίες τῶν Συµµά- χων πάνω σὲ θέµατα γενικῆς πολιτικῆς καὶ στρατηγικῆς Χωρὶς ἀμφιβολία ἀδυνάτιζαν τὴ θέση τους στὰ Βαλκάνια. Οὔτε τὸ Λονδίνο, οὔτε τὸ Παρίσι εἶχαν διαμορφώσει μιὰ καθαρὴ βαλ- κανικἠ στρατηγική, εἴτε διπλωματική, εἴτε στρατιωτική. Εἶναι λοιπὸν αὑτονόητο, ὅτι ὁ Βενιζέλος ἀποθαρρύνθηκε καὶ ἀρνή- θηκε νὰ λάβει µέρος στὸν πόλεμο, ὅταν οἱ Σύμμαχοι τοῦ πρόσ- φεραν στρατεύματα γιὰ μιὰ βαλκανικἡ ἐκστρατεία. Ὑἱοθέτη- σε τὴν ἄποψη, ὅτι ἐφόσον ἔμενε ἡ Ρουμανία ἁδρανὴς καὶ ἡ Βουλγαρία τηροῦσε τὴν ἴδια πάντοτε στάση, ἡ 'Ελλάδα θἀ διατηροῦσε τὶς δυνάµεις της ἀνέπαφες σὰν ἐγγύηση ἐναντίον μιᾶς βουλγαρικῆς ἐπιθέσεως στὴ Σερβία. Ὅταν ὅμως ἔφτασαν στὴν ᾿Αθήνα τὰ νέα τῆς Συμμαχικῆς ἐπιθέσεως στὰ Δαρδανέλλια, στὶς 19 Φεβρουαρίου, ἢ λανθά- νουσα ἐσωτερικὴ κρίση ἀναζωπυρώθηκε. Ἡ ἐπιτυχία τοῦ πρὠτου βομβαρδισμοῦ ἐντυπωσίασε καὶ τὸ Βενιζέλο καὶ τοὺς ## 22(25) λαοὺς τῶν Βαλκανίων. Γιά τὸ Βενιζέλο, καὶ σὲ µεγάλο βαθμὸ γιὰ τοὺς Δυτικοὺς Συµµάχους, τὸ πρόβλημα ἐκείνη τὴ στιγμὴ ἦταν κατὰ κύριο λόγο πολιτικὸ καὶ ὄχι στρατιωτικό. Εἶχε . πεισθεῖ, ὅτι οἱ ἐπιχειρήσεις τῶν Συμμάχων δὲν εἶχαν σὰν σκο- πὀ τους µόνο τὴ διάλυση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, ἀλλὰ καὶ τὴν πρόληψη τῆς ρωσικῆς κυριαρχίας στὴν ᾿Ανατο- λή. Πίστευε πὼς μποροῦσε νὰ ἐκμεταλλευτεῖ αὐτὴ τὴν κατά- σταση σὲ ὄφελος τῆς Ελλάδος, ἐπειδὴ ἡ Βρετανία θὰ προωώ- θοῦσε τὴν ἐπέκταση τῆς Ἑλλάδος στὴ Μικρὰ ᾿Ασία. Μὲ τὸ νὰ κάνει τὸ Αἰγαῖο μιὰ ἑλληνικὴ λίμνη, καὶ νἁ ἔχει μιὰ φι- λικὴ Ελλάδα οἰκονομικά ἑξαρτημένη, ἡ Βρετανία θὰ ἐξασφά- λιζε μιὰ σίγουρη θέση στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Τὸ Λον- δίνο καὶ τὸ Παρίσι βοηθοῦσαν νὰ ἀποκρυσταλλωθοῦν οἱ σκέ- Ψεις τοῦ Βενιζέλου μὲ ἐγγυῆσεις ποὺ ἀνταποκρίνονταν στὶς βασικὲς θέσεις του. Μεγαλύτερες πιέσεις, ὅπως οἱ φῆμες πὼς οἱ Σύμμαχοι ἔκαναν στὴν Ἰταλία µεγάλες παραχωρήσεις στὴ Μικρὰ ᾿Ασία καὶ ἀλλοῦ γιὰ τὴν παρέμβασή της στὸν πόλεμο, καὶ ὅτι ἔβλεπαν πιθανὴ μιὰ μόνιμη ρωσικὴ κατοχἡ τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τῶν Στενῶν, ἐπηρέασαν τὸ Βε- νιζέλο. Κάτω ἀπὸ τέτοιες πιέσεις, δὲν εἶναι παράδοξο πὼς ὁ Βε- νιζέλος ἐγκατέλειψε τοὺς πρόσφατους δισταγμούς του καὶ ἀποφάσισε νὰ προσχωρήσει στοὺς Συμμάχους ἐναντίον τῆς Τουρκίας. Τὸ σχέδιό του ἦταν πιὸ συγκρατηµένο τώρα καὶ περιέκλειε λιγότερους κινδύνους ἀπὸ ἐκεῖνο ποὺ πρόσφατα εἶχε ἀπορρίψει καὶ τὸ ὁποῖο θἀ περιέπλεκε τὸ κυριότερο µέ- ρος τῶν ἑλληνικῶν δυνάµεων σὲ μιὰ ἐκστρατεία ἐναντίον τῆς Αὐστρίας. Τὸ νέο σχέδιο τοῦ Βενιζέλου ἀπαιτοῦσε τὴ συµ- μετοχὴ τῆς Ἑλλάδος στὶς ἐπιχειρήσεις τῶν Δαρδανελλίων μὲ δύναμη 40.000 ἀνδρῶν, ποὺ θὰ ἔκαναν ἀπόβαση στὴν Καλ- λίπολη καὶ μαζὶ μὲ τοὺς Συμμάχους θὰ προχωροῦσαν στὴν κατάληψη τῶν Στενῶν. Αν ἡ Βουλγαρία κινητοποιοῦνταν, πρὶν σταλοῦν οἱ ἑλληνικὲς δυνάµεις στὴν Καλλίπολη, τότε ἡ Ελλάδα θά κρατοῦσε τὸ στρατό της ἀνέπαφο καὶ θὰ ἔπαιρνε µέρος στὶς ἐπιχειρήσεις µόνο μὲ τὸ ναυτικό της. Σὲ μιὰ προ- σπάθεια νὰ ἐξασφαλίσει τὴ συνεργασία τῆς Βουλγαρίας, ὁ Βενιζέλος ἦταν ἔτοιμος νὰ τῆς παραχωρήσει τὴν Καβάλα, τὴ Δράμα καὶ τὸ Σαρὴ Σαμπάν. Τὸ σχέδιό του αὐτὸ παρουσίασε στὸ βασιλιὰ τὸ βράδυ τῆς 2δης Φεβρουαρίου. Καὶ πάλι ὁ Μεταξᾶς ἀντιτάχτηκε μὲ ἐπιμονὴ στὸ σχέδιο τοῦ Βενιζέλου καὶ σὸ ἔνδειξη διαμαρτυρίας ὑπέβαλε τὴν παραί- τησή του --- πράξη ἀνυποταξίας γιατὶ κανένας στρατιωτικὸς δὲν μπορεῖ νὰ ἔχει τὴν ἀξίωση νὰ κατευθύνει τὴν κυβερνητικἡ πολιτική. Καὶ ὁ Μεταξᾶς καὶ ὁ Στρέιτ συμβούλευσαν τὸ βα- σιλιὰ νὰ μήν ἀναμιχθεῖ στὸν πόλεμο. Μὲ σκοπὸ νἀ ἐνισχύ- σει τὴ θέση του, προπαντὸς μετὰ τὴν παραίτηση τοῦ Μεταξᾶ ὁ Βενιζέλος ζήτησε ἀπὸ τὸ βασιλιὰ νὰ καλέσει Συμβούλιο τοῦ Στέµµατος ποὺ θὰ ἐξέταζε τὸ ζήτημα καὶ θὰ ἀποφάσιξε σχετικἁ μὲ τὴν προτεινόμενη πορεία. Τὸ Συμβούλιο τοῦ Στέµ- µατος, ποὺ συνῆλθε στὶς 3 Μαρτίου, ἀποτελέστηκε ἀπὸ πρώην πρωθυπουργοὺς καὶ ἀρχηγοὺς τῶν κοινοβουλευτικῶν ὁμάδων, τοὺς Γεώργιο Θεοτόκη, Στέφανο Δραγούμη, Δημήτριο Ράλλη καὶ Κυριακούλη Μαυρομιχάλη. ᾽Απὸ ὅλα τὰ µέλη µόνο ὁ Θεοτόκης ἦταν ἀντίθετος στὸ σχέδιο τοῦ Βενιζέλου, καταρχήν. Τὰ ἐπιχειρήματα ποὺ παρουσίασαν τὰ ἄλλα µέλη ἀντανακλοῦ- σαν ὁρισμένες διαφορὲς πάνω στὴν ἀκολουθητέα τακτικὴ παρὰ στὴν οὐσία τοῦ σχεδίου. Γιὰ νὰ συζητηθοῦν οἱ στρατιώ- τικὲς πλευρὲς τῆς ἐπιχειρήσεως ὁρίστηκε δεύτερη συνεδρίαση γιὰ τὶς 5 Μαρτίου. Μετὰ τὸ Συμβούλιο τοῦ Στέμματος, ὁ βασιλιὰς ἄρχισε νὰ ἀμφιταλαντεύεται. Πῶς ἦταν δυνατὸ νὰ ἀντιταχθεῖ σὲ μιά πολιτικὴ ποὺ εἶχε τὴν ὑποστήριξη τῶν κυριότερων πολιτικῶν ἡγετῶν τῆς χώρας; Ἡ βασίλισσα, ἀνήσυχη πάλι, ἔκανε ἔκ- κληση στὸν ἀδελφό της τὸν Κάιζερ, γιὰ διαβεβαιώσεις ποὺ θὰ δυνάµωναν τὴ θέση τοῦ ἄνδρα της. Καὶ ὁ ἴδιος ὁ Κωνσταντῖ- "νος, σὲ προσωπική τοὺ ἔκκληση στὸν Καιζερ, ζητοῦσε διαβε- βαιώσεις ποὺ θὰ τὸν βοηθοῦσαν νὰ ἀντισταθεῖ στὸ Βενιζέλο καὶ στὴν Entente. Ἡ ἀπάντηση τοῦ Βερολίνου ἔφτασε στὸν Κωνσταντῖνο στὶς 5 Μαρτίου, λίγο πρὶν ἀπὸ τὴ δεύτερη συνς- --- δρίαση τοῦ Συµβουλίου τοῦ Στέμματος. Οἱ διαβεβαιώσεις ἦταν καὶ πάλι ἀνεπαρκεῖς. Ἡ Γερμανία ὑποσχόταν μελλοντικἡὴ οἶκο- ο. νομικἡὴ ὑποστήριξη καὶ ἐγγύηση, ἐφόσον ἡ ᾿Ελλάδα θὰ ἔμε- νε οὐδέτερη, καὶ ὅτι τὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου θἀ παρέμεναν ἑλληνι- κά, ἀλλὰ δὲν ἐγγυόταν γιὰ περίπτωση βουλγαρικῆς ἐπιθέσεως, οὔτε ἔκανε λόγο γιὰ τὴ Β. Ἠπειρο, ὅπως τὸ εἶχε ζητήσει ὁ βασιλιάς. Παρόλο ποὺ οἱ διαβεβαιώσεις τῆς Γερμανίας δὲν ἦταν καθοριστικὲς γιὰ τὴν πορεία τῶν πραγμάτων, συνετέ- λεσαν στὴν ἑἐπίρρωση τῆς θέσεως τοῦ βασιλιᾶ. Μεγαλύτερη σπουδαιότητα γιὰ τὴν τελικὴ ἀπόφαση τοῦ βασιλιᾶ εἶχε ἡ ἀντίθεση τοῦ Γενικοῦ ᾿Επιτελείου καὶ τοῦ Στρέιτ πρὸς τὴν ἑλληνικὴ ἐμπλοκὴ σὲ πόλεμο. Αὐτὲς ἦταν οἱ συνθῆκες κάτω ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἔγινε τὸ Δεύτερο Συμβούλιο τοῦ Στέμματος στὶς 5 Μαρτίου. Ἡ ἀτμόσφαιρα τῆς. συνεδριάσεως ἦταν τεταµένη. Σὲ μιὰ προσπάθεια νὰ ἑξουδετερώσει τὰ ἐπιχειρήματα τοῦ Τενικοῦ Ἐπιτελείου, ὁ Βενιζέλος ἄλλαξε καὶ πάλι τὸ σχέδιό του, περιο- ρίζοντας τὸν ἀριθμὸ τῶν δυνάµεων ποὺ θὰ ἔπαιρναν µέρος στὶς ἐπιχειρήσεις τῆς Καλλιπόλεως. Παρά τὶς ἀντιρρῆσεις τοῦ Γενικοῦ Επιτελείου, ὅλοι οἱ πολιτικοὶ ἡγέτες, καὶ ὁ Θεο- τόκης ἀκόμα, ὑποστήριξαν τὴν πολιτικἠ τοῦ Βενιζέλου. Ὁ Βενιζέλος ἦταν πιὰ βέβαιος ὅτι ὁ βασιλιὰς δὲ θὰ τολμοῦσε νὰ ἀρνηθεῖ τὴν ὑποστήριξή του σὲ μιὰ πολιτικἡἠ θέση ποὺ τὴν ὑποστήριζαν οἱ κυριότεροι παράγοντες τῆς ἀντιπολιτεύσεως. Ὅταν, ὅμως, τὴν ἄλλη µέρα συναντήθηκε μὲ τὸ βασιλιά, κατάπληκτος βρέθηκε πρὸ ἀρνήσεως. ᾽Αμέσως τότε ὑπέβαλε τὴν παραίτησή του. :. Τὰ συγκρουόµενα συμφέροντα καὶ ἀπόψεις στρατηγικῆς μεταξὺ τῶν Συμμάχων δὲ βοήθησαν καθόλου τὴ θέση τοῦ Βε- νιζέλου. Πάνω ἀπὸ ὅλα, ἡ ἀντίρρηση τῆς Ρωσίας στἠ συµµε- τοχὴ τῆς Ελλάδος στὶς ἐπιχειρήσεις ἐναντίον τῆς Τουρκίας συνετέλεσε πολὺ στὴν ἀποδυνάμωση τῆς θέσεως τοῦ Βενι- ζέλου, παρόλο ποὺ δὲν ἦταν αὐτὸς ὁ ἀποφασιστικὸς παράγον- τας γιὰ τὴν τροπὴἡ ποὺ πῆραν τὰ γεγονότα στὴν ᾿Αθήνα. Ἡ Ρωσία δέχτηκε τὴν ἀπόκτηση τῆς Σμύρνης ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα: "ἀλλὰ ἐναντιώθηκε στὴ συμμετοχὴ ἑλληνικῶν δυνάµεων στὶς ἐπιχειρήσεις ἐναντίον τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Στὸ μεταξύ, ὁ Ρῶσος ὑπουργὸς τῶν ᾿Εξωτερικῶν Σεργκέι Σαζόνωφ ζήτησε (4 Μαρτίου) τὴν ἐκχώρηση τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τῶν Στενῶν στὴ Ρωσία. Μόλις ἡ Βρετανία δέχτηκε τὶς ἆπαι- τῆσεις τῆς Ρωσίας στὶς 11 Μαρτίου, ὁ Σαζόνωφ φάνηκε διατε- θειµένος νὰ ἀλλάξει μερικοὺς ἀπὸ τοὺς ὄρους ποὺ εἶχε θέσει γιὰ τὴ συμμετοχὴ τῆς Ἑλλάδος στὶς ἐπιχειρήσεις τῶν Δαρ- δανελλίων' ἀλλὰ ἦταν πιὰ πολὺ ἀργά. ᾽Ακόμα καὶ ἂν ὁ Σα- ζόνωφ εἶχε ἀποδεχθεῖ τὶς ὑποδείξεις τοῦ Γκρέυ νωρίτερα, ἡ κατάσταση στὴν ᾿Αθήνα δὲ θὰ εἶχε σωθεῖ, µετά τὴν παραίτηση τοῦ Βενιζέλου. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἡ ἀντίθεση τῆς Ρωσίας δυ- νάµωσε τὴ θέση τοῦ βασιλιᾶ, ἀλλὰ θὰ ἦταν λάθος νὰ ὑποστη- ριχθεῖ ὅτι τὸ βέτο τῆς Ρωσίας ὁδήγησε στὴν πτώση τοῦ ΕΒε- νιζέλου. #### Ἡ ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τοῦ Γούναρη Ὁ βασιλιὰς καὶ οἱ σύμβουλοί του ἦταν πολὺ ἀνήῆσυχοι γιὰ τὸν ἀντίκτυπο ποὺ μποροῦσε νἁ ἔχει ἡ παραίτηση τοῦ Βενιζέλου στὶς σχέσεις τῆς Ἑλλάδος μὲ τὶς δυνάμεις τῆς Εη- ἱεηίε. Ἔπρεπε, λοιπόν, νὰ ἐξηγηθεῖ ἡ ὑφιστάμενη διαφωνία σὰν διαφορὰ τακτικῆς παρὰ γενικῆς στρατηγικῆς, καὶ ἡ παραί- τηση τοῦ Βενιζέλου νὰ φανεῖ πὼς ἧταν ἀποτέλεσμα ὅδια- φωνίας πάνω σὺ στρατιωτικοὺς παράγοντες παρὰ πάνω σὲ θέσεις γενικῆς πολιτικῆς. Ὁ βασιλιὰς καὶ οἱ σύμβουλοί του ἀνησυχοῦσαν ἐπίσης γιὰ πιθανὸ ἀντίκτυπο στὸ θρόνο. Γι αὖὐ- τοὺς τοὺς λόγους ἀναζήτησαν «σὰν διαδόχους τοῦ Βενιζέλου ἄνδρες ποὺ δὲν εἶχαν ἀνοιχτά συσχετιστεῖ μὲ καμιὰ συγκεκρι- µένη πολιτική, μὲ τὴν ἐλπίδα ὅτι θὰ τοὺς ἀνεχόταν ὁ Βενιζέ- λος καὶ ἔτσι θὰ ἀνοιγόταν ὁ δρόμος γιά μιὰ βασικἡ ἀλλαγὴ καὶ στὴν ἐσωτερικὴ καὶ στὴν ἐξωτερικὴ πολιτική. ## 23(26) [ΕΙΚΟΝΑ] 'Ο ημήτριος Γούναρης, ποὺ σχημάτισε τὴν πρώτη του κυβέρ- γηση στὶς 7 Μαρτίου 1919, εἶχε ἐμφανιστεῖ στὴ βουλὴ τοῦ 1906 ὡς κοινωνικὸς καὶ οἰκονομικὸς μεταρρυθμιστής, ἀλλὰ κατὰ τὴν περίοδο ποὺ ἀκολούθησε εἶχε στραφεῖ πρὸς πιὸ συντηρητικὲς θέσεις καὶ ὁπωσδήποτε συμφωνοῦσε μὲ τὴν οὐδετερόφιλη στά- ση τοῦ βασιλιᾶ ωνσταντίνου. Μἡὴν μπορώντας νὰ ἐξασφαλίσουν τὴ συνεργασία τοῦ ᾽Αλέ- ἔανδρου Ζαΐμη, ποὺ ἦταν ἀπρόθυμος νὰ σχηματίσει κυβέρ- νηση χωρὶς τὴν ὑπόσχεση τοῦ Βενιζέλου γιὰ κοινοβουλευτι- κἡ ὑποστήριξη., ὁ βασιλιὰς στράφηκε πρὸς τὸ Δημήτριο Γού- ναρη, ποὺ συμφώνησε νὰ σχηματίσει πολιτικὴ κυβέρνηση. Ὁ Γούναρης ἦταν ἀναγνωρισμένα ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ ἱκανοὺς βουλευτὲς ποὺ εἶχαν ποτὲ παρουσιαστεῖ στὴ Βουλή. Είχε κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὴν πολιτικἡ σκηνή, πρὶν 10 σχεδὸν χρό- νια, σὰν κοινωνικὸς καὶ οἰκονομικὸς μεταρρυθμιστής, ἀλλά, συντηρητικὸς καθὼς ἧταν, προσχώρησε γρήγορα στὸ ἀντι- βενιζελικὸ στρατόπεδο. φοβούμενος τὸν «ἐπαναστατικὸ» χα- ρακτήρα τοῦ βενιζελικοῦ φιλελευθερισμοῦ. Παρὰ τὶς μεγάλες πνευματικές του ἱκανότητες, τοῦ ἔλειπε ἡ πολιτικἠ ὀξυδέρκεια καὶ διορατικότητα, ποὺ εἶναι ἀπαραίτητα στοιχεῖα γιὰ ἕνα Ἠγέτη σὲ στιγμὲς ἐθνικῆς κρίσεως. ᾽Απέτυχε νὰ διαμορφώσει μιὰ σαφἡὴ ἑἐξωτερικὴ πολιτική, πράγµα ποὺ συνέτεινε στὸ νὰ γίνει πειθήνιο ὄργανο τοῦ βασιλιᾶ καὶ τῶν συμβούλων του. Ἡ πολιτική του κατἀ τοὺέ ἑπόμενους ἕξι μῆνες συνέτεινε κατὰ πολὺ στὴν ἐπιδείνωση τῆς ἐθνικῆς κρίσεως καὶ στὴν ἔνταση τοῦ ἐθνικοῦ διχασμοῦ. Τὰ περισσότερα µέλη τῆς νέας κυβερνήσεως (Δ. Γούναρης, πρωθυπουργὸς καὶ ὑπουργὸς Στρατιωτικῶν, Γ. Χρηστάκῆς - Ζωγράφος ᾿Εξωτερικῶν, Π. Τσαλδάρης Δικαιοσύνης, Ν. Τριαν- ταφυλλάκος ᾿Εσωτερικῶν, Χ. Βοζίκης ᾿Εκκλησιαστικῶν καὶ Παιδείας, Π. Πρωτοπαπαδάκης Οἰκονομικῶν, ᾽Α. Εὐταξίας ᾿Εθνικῆς Οἰκονομίας, Γ. Μπαλτατζὴς Συγκοινωνίας καὶ Ν. Στράτος Ναυτικῶν) ἦταν οὐδετερόφιλα, ἀντιβενιζελικά καὶ συμφωνοῦσαν μὲ τὴ γερμανόφιλη στάση τοῦ βασιλιᾶ. Μόνο ὁ νέος ὑπουργὸς τῶν ᾿Εξωτερικῶν, ὁ Γεώργιος Χρηστάκης - Ζωγράφος, πλούσιος κτηματίας καὶ γνωστὸς ἀντιβενιζελικός, συμμµεριζόταν τὸν. προσανατολισμὸ τοῦ Βενιζέλου πρὸς τὴν Επίεπίς, ἂν καὶ διαφωνοῦσε σὲ θέµατα τακτικῆς. ᾽Αμέσως μετὰ τὴν ὁρκωμοσία της, ἡ νέα κυβέρνηση δια- βεβαίωσε τοὺς Συµµάχους γιὰ τὶς προθέσεις της νὰ ἐκπληβώσει τὶς συμμαχικὲς ὑποχρεώσεις της καὶ ὑποσχέθηκε εὐμενὴ οὗ- δετερότητα. Παρόλα αὐτά, ἡ ἐξέλιξη τῶν γεγονότων στὴν Ἓλ- λάδα ἑρμηνεύτηκε ἀπὸ τοὺς Συµµάχους σὰν νίκη τῆς γερµανι- κῆς διπλωματίας καὶ σὰν θρίαμβος τῆς γερµανόφιλης κλίκας τῆς ᾿Αθήνας. Ἠταν λοιπὸν εὐνόητο νὰ ἀνησυχεῖ ὁ βασιλιὰς καὶ οἱ σύμβουλοί του γιὰ τὴν πιθανότητα νέων πιέσεων ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῶν Συμμάχων. Μὲ τὸ φόβο πὼς οἱ Σύμμαχοι ἦταν ἔτοιμοι νὰ ἀποσύρουν ὄλες τὶς προσφορὲς ποὺ εἶχαν κάνει στὴν Ελλάδα μέχρι τώρα καὶ ὅτι ἦταν πιθανὸ νὰ δεχτοῦν τὴ συμμετοχὴ τῆς Βουλγαρίας στὸν πόλεμο, μὲ ἀντάλλαγμα παραχωρήσεις εἰς βάρος τῆς Σερ- βίας καὶ τῆς Ἑλλάδος, ὁ Ζωγράφος ἐπέμενε πιὰ πὠς ἡ “Ελλάδα ἔπρεπε νὰ προσφέρει ἀμέσως τὴ συνεργασία της στοὺς Συµ- µάχους, μὲ τὸν ὄρο ὅμως μιᾶς ἐγγυήσεως γιὰ τὴν ἐδαφική της ἀκεραιότητα γιὰ μιὰ περίοδο δέκα ἐτῶν, μιᾶς ἐνεργοῦ συνερ- γασίας τῆς Βουλγαρίας, καί, ἀκόμη, μιᾶς ἀποστολῆς μεγάλης συμμαχικῆς δυνάµεως στὰ Βαλκάνια, σὲ περίπτωση ἔγκατα- λείψεως τῶν ἐπιχειρήσεων στὰ Δαρδανέλλια. Καταρχὴν καὶ ὁ βασιλιὰς καὶ ὁ Γούναρης ἦταν ἀντίθετοι στὴν ἰδέα παρεµμβά- σεως στὸν πόλεμο, φοβοῦνταν ὅμως καὶ πιθανὴ παραίτηση τοῦ Ζωγράφου, ποὺ θὰ δυσκόλευε ἀκόμα πιὸ πολὺ τὴ θέση τοῦ βασιλιᾶ. Ἡ κοινἠ γνώμη ἧταν ἤδη ἀναστατωμένη ἀπὸ Τὸ βενιζελικὸ τύπο, ὁ ὁποῖος κατηγοροῦσε τὸ βασιλιἀ γιὰ ἄρνηση τῶν σημαντικῶν παραχωρήσεων τῶν Συμμάχων. Φοβούμενοι πιθανὸ ἀντίκτυπο ὅλων αὐτῶν στὸ θρόνο, ὁ βασιλιάς καὶ ὁ Γούναρης ἀποφάσισαν νὰ συμφωνήσουν μὲ τὴν πρόταση τοῦ Ζωγράφου, μὲ τὴ βεβαιότητα ὅτι οἱ ὅροι τῆς Ελλάδος θὰ ἦταν ἀπαράδεκτοι στοὺς Συμμάχους. Ετσι, στὶς 22 Μαρτίου, ὁ Ζωγράφος πρότεινε στοὺς Συµ- µάχους τὴ συνεργασία τῆς Ἑλλάδος, μὲ τὸν ὄρο ὅτι θὰ ἱκα- νοποιοῦνταν ὁρισμένες στρατιωτικὲς καὶ πολιτικὲς προτά- σεις, ὅπως ἦταν ἡ διαβεβαίωσή τους γιὰ τὴν ἑλληνικὴ ἐδαφι- κη ἀκεραιότητα καὶ γιὰ «τὴν ὑποστήριξη τῶν δικαιωμάτων τοῦ Ἑλληνισμοῦ ...». Ἡ ἑλληνικὴ πρόταση προκάλεσε µεγά- λες ὑποψίες ἀπὸ µέρους τῶν Συμμάχων, γιατὶ ἦταν ὁλοφά- --- νερο πὼς τὰ κίνητρα, πίσω ἀπὸ τὶς ἐγγυῆσεις ποὺ ζητοῦσε ἡ Ἑλλάδα, ἦταν ὁ ἀποκλεισμὸς μιᾶς μελλοντικῆς Συµµαχι- κῆς ἀπαιτήσεως γιὰ ἐδαφικὲς παραχωρήσεις στὴ Βουλχαρία. Κατὰ συνέπεια, οἱ ἑλληνικὲς προτάσεις δὲ θεωρήθηκαν σο- βαρὲς καὶ ἐπικράτησε ἤ γνώµη πὼς ὁ Γούναρης ἤθελε νὰ παρα- τείνει τὶς συνομιλίες γιὰ νὰ ἐπωφεληθεῖ στὶς ἐπερχόμενες ἐκλογὲς στὴν ᾿Ελλάδα. Ταυτόχρονα, ἡ ὀξυνόμενη ἐσωτερικὴ κρίση εἶχε δυσμενὴ ἀντίκτυπο τόσο στὴν ἐσωτερικὴ κατάσταση, ὅσο καὶ στὴ θέ- ση τῆς Ἑλλάδος στὸ ἐξωτερικό. Στὴν προσπάθειά του νὰ ἀντιδράσει στὴν ἐπιρροὴ τοῦ Βενιζέλου, καὶ τὴν ἐπίθεση ποὺ εἶχε ἐξαπολύσει ὁ βενιζελικὸς τύπος, ὁ κυβερνητικὸς τύπος ἄρχισε δική του ἐκστρατεία ἐναντίον τοῦ Βενιζέλου μὲ τὴν προοπτικἡ τῶν ἐπερχόμενων ἐκλογῶν. ᾽᾿Απερίσκεπτα, ὁ Γού- ναρης ἀποφάσισε νἀ προβάλει στὴν προεκλογική του ἐκστρα- τεία τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τοῦ Βενιζέλου, δηλαδὴ τὴν πρό- τασή του νὰ παραχωρήσει τὴν Καβάλα στὴ Βουλγαρία, σὰν ## 24(27) [ΕΙΚΟΝΑ] Οἱ ἐκλογὲς τῆς ὃ ]ης ΛΙαΐου 1916 µεταβλήθηκαν σὲ δηµοψήφι- σµα γιὰ τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ ποὺ ἔπρεπε νὰ ἀκολουθήσει ἡ "Ελλάδα. ᾿Επάνω: γελοιογραφία τῆς ἐποχῆς, στὴν ὁποία ὃδια- κρίνονται οἳ δύο κύριοι ἀντίπαλοι, ᾿Ελ. Βενιζέλος καὶ «1. { ούνα- ρῆς, νὰ προσφέρουν μιὰ κάλπη στὸν ἑλληνικὸ λαὸ γιὰ νὰ οίδει τὸ σφαιρίδιό του, ἐνῶ ὁ πόλεμος, προσωποποιηµένος, παρακο- λουθεῖ τὴ σκηνὴ (᾿ Αθήνα, Ηουσεῖο «ἱ Ιστορικὴ ἠἨνήμη ᾿Ελευθε- ρίου Ὠενιξέλου» ). δόλωμα ποὺ θὰ ἀποσποῦσε ὀφέλη γιὰ τὴν κυβερνητικὴ παρά- ταξη. Θέλοντας νὰ ἁμαυρώσει τὴν εἰκόνα τοῦ Βενιζέλου, σὲ ἀνακοίνωσή του στὸν τύπο στὶς 25 Μαρτίου, ὁ Γούναρης ἄφη- σε νὰ ὑπονοηθεῖ ὅτι ὁ Βενιζέλος ἦταν πρόθυμος νἁ κάνει ἐδα- φικὲς παραχωρήσεις, χωρὶς νὰ ἀναφέρει τοὺς ὅρους τῶν προ- τάσεών του. ᾿Επειδὴ ὁ Γούναρης ἀρνήθηκε νἁ διορθώσει αὐτὴ τὴν παραπλανητικἡὴ δήλωση, ὁ Βενιζέλος ἀναγκάστηκε νὰ δημοσιεύσει τὰ μνημµόνια ποὺ εἶχε παρουσιάσει στὸ βασιλιά, ἐπιμένοντας ὅτι εἶχε πάρει τὴν ἔγκρισή του. Ἡ κυβέρνηση ἀπέκρουσε δηµόσια τὸν ἰσχυρισμὸ αὐτὸ καὶ ὁ βασιλιὰς παρέ- µεινε σιωπηλὸς στὴν προσωπικἠ ἔκκληση τοῦ Βενιζέλου νἀ ἐπανορθώσει τὴν ἀδικία αὐτή. Τὸ περιστατικὸ αὐτὸ εἶχε ση- μαντικὸ ἀντίκτυπο, γιατὶ ἐπέτεινε τὶς ἐσωτερικὲς διαμάχες καὶ δυσκόλεψε μιὰ πιθανἡὴ συμφιλίωση ἀνάμεσα στὸ Βενιζέ- λο καὶ τὸ βασιλιά. --- Μέσα σ᾿᾽ αὐτὴ τὴν ἀτμόσφαιρα οἱ Σύμμαχοι ἀπάντησαν στὶς ἑλληνικὲς προτάσεις τῆς 22ας Μαρτίου. Στὶς 12 Απριλίου, πρόσφεραν στὴν Ελλάδα «τὶς ἐδαφικὲς παραχωρήσεις, ποὺ Ὅς εἶχαν ἤδη ὑποσχεθεῖ, στὸ βιλαέτι τοῦ ᾽Αϊδινίου», σἀὰν ἀντάλ- λαγμα γιὰ τὴν ἄμεση ἑλληνικὴ ἐπέμβαση, ἀλλὰ δὲ δόθηκε καμιὰ ἀπάντηση στὸ μᾶλλον ἀσαφὲς αἴτημα τῆς Ἑλλάδος γιὰ ἐγγύηση τῆς ἐδαφικῆς της ἀκεραιότητας. Κάνοντας προσπά- θεια νὰ παρατείνει τὶς συνομιλίες, ὁ Γούναρης πρόβαλε τὴν ἀπαίτηση νὰ ξεκαθαριστεῖ ἡ φύση τῆς συνεργασίας ποὺ ζη- τοῦσαν οἱ Σύμμαχοι ἀπὸ τὴν ᾿Ελλάδα, καὶ ἕναν ἀκριβὴ ὁρισμὸ τῶν ἐδαφικῶν παραχωρήσεων ποὺ εἶχαν ὑποσχεθεῖ. . Στὸ μεταξύ, ἢ κατάσταση στὴν ᾿Αθήνα περιπλεκόταν ὅλο καὶ περισσότερο. Σὰν ἀποτέλεσμα τῆς ἐσωτερικῆς αὐτῆς κατα- στάσεως, ὁ Γούναρης δὲν ἦταν σὲ θέση νὰ χαράξει μιὰ σαφἡὴ ὁριστικὴ πορεία. Ὁ Ζωγράφος πιὰ ἐπέμενε πὼς ἢ ᾿Ελλάδα ἔπρεπε νὰ ἐπέμβει χωρὶς ὅρους ποὺ δὲ θὰ μποροῦσαν νἀἁ καθο- ριστοῦν ἀπὸ τοὺς Συμμάχους τοὺς ἴδιους --- ὅπως ἧταν ἡ ἁπαί- τηση νὰ μπεῖ καὶ ἤἡ Βουλγαρία στὸν πόλεμο. Σ αὐτὴ τὴ θέση ἐνισχύονταν καὶ ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ πρίγκιπας Γεώργιος, ἀδελφὸς τοῦ Κωνσταντίνου, ἐπέμενε νὰ παρέμβει ἡ Ελλάδα, φοβούμενος ὅτι ὁ ἑλληνικὸς θρόνος θὰ κινδύνευε, ἂν ἡ Ἐλ- λάδα ἔμενε οὐδέτερη τὴ στιγμἠ ποὺ ἡ ὀθωμανικὴ αὐτοκρατο- ρία κατέρρεε. Καὶ πάλι ὁ Στρέιτ καὶ ὁ Μεταξᾶς ἀντιτάχτηκαν στὴν προτεινόμενη πολιτική, ἀλλὰ λόγω τῶν ἐσωτερικῶν συνθηκῶν καὶ τῆς πιέσεως τοῦ πρίγκιπα Γεωργίου οἱ δια- πραγματεύσεις συνεχίστηκαν. Σὲ ἀπάντηση στὴν πρόταση τῆς Entente, ἢ ἑλληνικὴ κυ- βέρνηση ἐκδήλωσε τὴν προθυµία της νὰ συµμπράξει μὲ τοὺς Συμμάχους ἑναντίον τῆς Τουρκίας, ἀλλὰ μὲ διάφορους ὄρους, ὁ σπουδαιότερος ἀπὸ τοὺς ὁποίους ἦταν μιὰ ἐγγύηση τῶν Συµ- µάχων γιὰ τὴν ἐδαφικὴ ἀκεραιότητα τῆς ᾿Ελλάδος -- συµπε- ριλαμβανομένης καὶ τῆς βόρειας Ηπείρου --- κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ πολέμου καὶ γιὰ μιὰ ὁρισμένη χρονικἡ περίοδο μετὰ τὸ τέ- λος του. Μεταξὺ τῶν ἄλλων ὅρων ἦταν ἡ ἀποδοχὴ τῆς διαλύ- σεως τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας σἀν σκοποῦ τοῦ πολέμου, ὁ καθορισμὸς τῶν ἑλληνικῶν κτήσεων τῆς Μικρᾶς ᾽᾿Ασίας καὶ ἡ στρατιωτικἡ δράση τῆς 'Ελλάδος, ἤ ὁποία θὰ ἔπρεπε νὰ περιοριστεῖ στὴν εὐρωπαϊκὴ Τουρκία. ὅσο ἤ Βουλγαρία ἔμενε οὐδέτερη. Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι μερικοὶ ἀπὸ τοὺς ὅρους ποὺ προτάθηκαν ἦταν ἀρκετὰ σαφεῖς, οἱ προτάσεις σκόπιμα δὲν ἀποκάλυπταν τὶς πραγματικὲς προθέσεις τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως, ὡς πρὸς τοὺς µακροπρόθεσµους πολιτικοὺς καὶ στρατιωτικοὺς ὅρους, ποὺ ἐπρόκειτο νὰ προβάλλει στὶς μελλοντικὲς διαπραγματεύσεις -- ὅρους, ἔτσι προσχεδιασμέ- νους ποὺ νὰ ἀποκλείουν τὴν ἀποδοχή τους ἀπὸ τοὺς Συµµά-. χους. ᾿Εκτὸς ἀπὸ τὰ ἁπώτερα κίνητρα τοῦ βασιλιᾶ, οἱ στρατιω- τικὲς καὶ πολιτικὲς συνθῆκες ποὺ εἶχαν διαμορφωθεῖ τὴν πε- ρίοδο αὐτὴ ἔδειχναν ὁλοφάνερα ὅτι τὸ ζήτημα τῆς ἐγγυήσεως τῆς ἀκεραιότητας τῆς "Ελλάδος ἦταν µόνο ἕνα µέρος τοῦ ὅλου προβλήματος. Στὴν πραγματικότητα πολὺ λίγοι ἀπὸ τοὺς προτεινόµενους ἀντικειμενικοὺς στόχους μποροῦσαν λογικἀ νἁ γίνουν ἀποδεκτοὶ ἀπὸ τοὺς Συµµάχους τὴν περίοδο αὐτή. Πρῶτα ἀπὸ ὅλα, θὰ ἦταν ἀδύνατο γιὰ τοὺς Συμμάχους νὰ ἐγγυηθοῦν τὴν ἀκεραιότητα τῆς Ελλάδος -- συμπεριλαμ- βανοµένων καὶ τῶν νέων κτήσεων --- μετὰ τὸν πόλεμο, γιατὶ μιά τέτοια διευθέτηση θὰ τοὺς ἐνέπλεκε ἀναπόφευκτα στὶς βαλκανικὲς συγκρούσεις καὶ θἀ περιέπλεκε τὶς ἤδη ὑπάρχουσες ἐνδοσυμμαχικὲς διαφορὲς στὰ Βαλκάνια καὶ τὴν ᾿Εγγὺς ᾿Ανα- τολή. Μιὰ ἐγγύηση τῆς ἐδαφικῆς ἀκεραιότητας τῆς Ἑλλάδος, καὶ στὴ διάρκεια τοῦ πολέμου ἀκόμα, θὰ ἦταν δύσκολη, ἐκτὸς ἂν οἱ Σύμμαχοι ἦταν ἕἔτοιμοι νὰ ἀποξενώσουν τὴ Βουλγαρία, πράγµα δύσκολο τὴν κρίσιμη αὐτὴ περίοδο. Δεύτερο, τὸ θέµα τῶν ἐδαφικῶν ἐγγυήσεων γινόταν ἀκόμα πιὸ σηµαντικό, καθό- σον ἧταν στενὰ συνδεδεμένο μὲ τὶς ἑδαφικὲς παραχωρήσεις ποὺ ζητοῦσε ἡ Ελλάδα. Τὸ θέµα τῆς Σμύρνης καὶ τῆς ἐνδο- χώρας της δὲν παρουσίαζε καμιὰ δυσκολία’ οἱ σύμμαχοι ὅμως δὲν μποροῦσαν νὰ ὑποσχεθοῦν τόσο ἐκτεταμένη περιοχὴ τῆς Μικρᾶς ᾿Ασίας, ὅσο εἶχε πρόθεση νὰ ζητήσει ἡ ἑλληνικὴ κυ- ## 25(28) βέρνηση. Οὔτε τοὺς ἦταν δυνατὸ νὰ ὑποσχεθοῦν στὴν Ελλάδα τὰ Δωδεκάνησα, ὅρο ποὺ εἶχε πρόθεση νὰ προβάλει ἡ ᾿Ελλά- δα, χωρὶς νὰ προσβάλουν ἤ, ἀκόμα, νὰ ἀποξενώσουν τὴν Ἴτα- λία, ποὺ ἡ συνεργασία της εἶχε µεγάλη σημασία τὴν περίοδο αὐτή. Αὐτὴ ἀκριβῶς τὴν ἐποχή, οἱ Ἴταλο-Συμμαχικὲς διαπραγ- ματεύσεις ὁδήγησαν στὴ Συνθήκη τοῦ Λονδίνου καὶ στὴν παρέμβαση τῆς Ἰταλίας. Στὴ Συνθήκη τοῦ Λονδίνου, μεταξὺ ἄλλων, οἱ Σύμμαχοι ὑποσχέθηκαν στὴν Ἰταλία τὰ Δωδεκάνησα, τὴν Αὐλώνα καὶ τὴν ἑνδοχώρα της, τὶς ἀκτὲς τῆς ᾽Αλβανίας ἀπὸ τὴ Βοϊού- σα, καὶ ἀναγνώριζαν τὰ δικαιώματά της στὴν ᾿Αττάλεια σὲ περίπτωση διαμελισμοῦ τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Τε- λικά, ἢ πρόθεση τῆς Ἑλλάδος νὰ προωθήσει τὴ διεθνο- ποίηση τῶν Στενῶν θὰ ἦταν ἁπαράδεκτη, γιατὶ τὸ ζήτημα εἶχε διευθετηθεῖ πιὰ ὑπὲρ τῆς Ρωσίας. Ὅλα στὰ κατα- δείχνουν ὅτι οἱ σκοποὶ τῆς Ἑλλάδος ξεπερνοῦσαν τὰ βαλ.- κανικὰ ὅρια καὶ εἶχαν πάρει εὑρύτερες, εὐὑρωπαϊκὲς δια- στάσεις. Αὐτό, βέβαια ἐρχόταν σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἀντίληψη τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεὼς σχετικἀ μὲ τὰ προβλήματα τῶν Βαλκανίων καὶ μὲ τὴν ἐμμονή της στὸ σίαίως αᾳἱοΟ, ὅπως εἶχε διαμορφωθεῖ μὲ τὴ Συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου. Αὐτὴ ἡ ἀἄντι- µετώπιση ὅμως τοῦ βαλκανικοῦ προβλήματος εἶχε ἐγκατα- λειφθεῖ πρὸ πολλοῦ ὄχι µόνο ἀπὸ τοὺς Συμμάχους, ἀλλά καὶ ἀπὸ τὴ Ρουμανία, σὲ µεγάλο βαθμὸ ἀπὸ τὴ Σερβία. καί, κάτω ἀπὸ ὁρισµένες συνθῆκες, ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸ Βενιζέλο. Ὅταν λάβει κανεὶς ὑπόψη του ὅλα αὐτὰ εἶναι εὐνόητο ὅτι οἳ προτάσεις τῆς Ἑλλάδος δὲ βρῆκαν µεγάλη ἀνταπό- κριση. Μετὰ τὴν ὑπογραφὴ τῆς Συνθήκης τοῦ Λονδίνου στὶς 26 Απριλίου, οἱ Σύμμαχοι δὲν ἔδειξαν καμιὰ προθυμία νά ἀπαντήσουν στὶς ἑλληνικὲς προτάσεις, ἀφήνοντας τὴν Ελλάδα νὰ πάρει πρωτοβουλία γιὰ μιὰ ἐπανάληψη τῶν διαπραγματεύ- σεων. Φοβούμενος ἄμεση βουλγαρικἡ ἐπέμβαση, ὁ Ζωγρά- φος ζήτησε τὴν ἄνευ ὅρων συνεργασία τῆς 'Ελλάδος μὲ τοὺς Συμμάχους. Συγκρατήθηκε ὅμως καὶ πάλι ἀπὸ τὴν κυβέρνηση καὶ πρότεινε µόνο μιὰ ἀνεπίσημη προσφορὰ τῶν ἑλληνικῶν ναυτικῶν δυνάµεων, κρατώντας τὶς στρατιωτικὲς δυνάµεις ἀνέπαφες ὅσο ἡ Βουλγαρία ἔμενε ἁδρανής. Δυστυχῶς ἡ προ- σφορὰ προκάλεσε περισσότερες παρεξηγήσεις καὶ πικρία; γιατί, ἐνῶ ὁ Ζωγράφος ἦταν εἰλικρινής, ὁ βασιλιάς καὶ ὁ Γ οὐ- ναρης δὲν ἦταν. Στὶς 4 Μαΐου, οἱ Σύμμαχοι δέχτηκαν εὐχαρίστως τὴ συ- νεργασία τοῦ ἑλληνικοῦ στόλου καὶ θὰ δέχονταν τὴν Ἑλλάδα ὡς σύμμαχο, μόλις γινόταν μιά ἐπίσημη πρόταση. "Η ἀποδο- χἠὴ τῶν Συμμάχων προκάλεσε κρίση στὴν ᾿Αθήνα, γιατὶ οὔτε ὁ βασιλιὰς οὔτε ὁ Γούναρης εἶχαν προβλέψει τέτοια ἐξέλιξη. Ἕνα µέρος τῶν ὑπουργῶν πῆρε τὸ µέρος τοῦ Ζωγράφου, ἀλλὰ ὁ βασιλιὰς καὶ τὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο ὑπερίσχυσαν. 'Η κυβέρ- νηση ἀναγκάστηκε νὰ ἀποκηρύξει τὶς πρόσφατες ἀνεπίσημες προτάσεις, ἐπιστρέφοντας στὴν ἄποψη ὅτι ἡ παρέμβαση τῆς Ἑλλάδος θὰ γινόταν, μεταξὺ ἄλλων, µόνο μὲ τὸν ὄὅρο ὅτι ἡ ἐδαφική της ἀκεραιότητα θὰ ἦταν ἑγγυημένη γιὰ τὴ διάρ- κεια ὅλου τοῦ πολέμου καὶ κατὰ τὸ συνέδριο τῆς εἰρήνης. Δὲν ἐπρόκειτο βέβαια περὶ ἐγγυήσεων' οὔτε µιά πολιτικὴ οὗ- δετερότητας ἀποτελοῦσε ὁπωσδήποτε ἐγγύηση γιὰ τὴν ἄκε- ραιότητα τῆς χώρας ἢ ἐμπόδιο σὲ μιὰ βουλγαρικὴ ἐπίθεση. Τὸ βέβαιο εἶναι ὅτι ὁ βασιλιάς καὶ οἱ σύμβουλοί του δὲν πῆραν ποτὲ στὰ σοβαρὰ τὶς διαπραγματεύσεις μὲ τοὺς Συμμάχους. Παίζοντας τὸ παιγνίδι αὐτό, ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση ριψοκιν- δύνευε ἐν γνώσει της, κυρίως γιὰ λόγους ἐσωτερικούς. Ἔβλεπαν πὼς δὲν μποροῦσαν νἁ διακόψουν ἁπότομα ὄλες τὶς συζητήσεις χωρὶς νὰ προκαλέσουν τὴν ἔχθρα τῶν Συμμάχων καὶ νὰ θέσουν σὲ κίνδυνο τὴν οἰκονομικὴ θέση τῆς Ελλάδος στὴ Μεσόγειο, καθὼς καὶ τὸ μέλλον τοῦ ἑλληνικοῦ θρόνου. Κατά συνέπεια, αποφάσισαν νὰ συνεχίσουν τὶς διαπραγματεύσεις μὲ ὅὄρους ποὺ ἀπέκλειαν μιὰ συµµαχία, ἐνῶ ταυτόχρονα ἐπέτρεπαν τὴ συνέχιση φιλικῶν σχέσεων. Πάνω ἀπὸ ὅλα, ὅμως, ἡ ἀπό- φαση αὐτὴ ἐμπόδιζε τὴν ἐκδήλωση κυβερνητικῆς κρίσεως, ποὺ θὰ ὠφελοῦσε τὸ Βενιζέλο καὶ θἀ καταστοῦσε τὴ θέση τοῦ βασιλιᾶ ἐπισφαλή. Μὲ τὴν τακτικἡ ὅμως αὐτὴ ἀντὶ νὰ --- ἐπιτύχουν τὸ σκοπό τους ἀποξένωσαν τοὺς Συμμάχους καὶ ἐπιδέίνωσαν τὴν ἐσωτερικὴ κρίση. #### Ἡ Ελλάδα καὶ ὁ τελικὸς γύρος τῶν Βαλκανικῶν διαπραγματεύσεων Στὰ µέσα Μαΐου, οἱ Σύμμαχοι ἔστρεψαν τὶς διαπραγµατεύ- σεις πρὸς τὴ Σόφια, ἂν καὶ ὑπῆρχε μικρὴ πιθανότητα νὰ προ- σχωρήσει ἤ Βουλγαρία στὴν Entente, τὴ στιγμἡ μάλιστα ποὺ ἡ Ρωσία ὑφίστατο σοβαρὲς ήττες στὴ Γαλικία. Οἱ Σύμμαχοι ἔτρεφαν ἀκόμα τὴν ἐλπίδα ὅτι θὰ μποροῦσαν νὰ πείσουν τὴ Βουλγαρία νὰ μπεῖ στὸν πόλεμο, ἂν τῆς πρόσφεραν ἱκανοποιη- τικἁὰ ἀνταλλάγματα. Ταυτόχρονα, πληροφόρησαν τὴν ᾿Αθήνα, ὅτι ἂν ἡ Ελλάδα ἔμενε οὐδέτερη οἱ Σύμμαχοι ἦταν ἔτοιμοι νὰ προσφέρουν στὴ Βουλγαρία τὶς καλές τους ὑπηρεσίες γιὰ τὴν ἀπόκτηση τῆς Καβάλας. τῆς Δράμας καὶ τῶν Σερρῶν. Αὐτὲς οἱ πιέσεις δὲν ἐπηρέασαν τὴν κατάσταση στὴν ᾿Αθή- να. Μέχρι τότε, ὁ Γούναρης χειριζόταν καὶ τὰ ἐξωτερικὰ καὶ τὰ ἐσωτερικὰ προβλήματα τῆς χώρας μὲ πολὺ µεγάλη ἁδεξιό- τητα. Κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Μαΐου, ἡ κατάσταση σώθηκε ἀπὸ ἁπλὴ σύμπτωση. Στὶς ἀρχὲς τοῦ Μαΐου, ὁ βασιλιὰς ἀρρό- στησε σοβαρὰ ἀπὸ πλευρίτιδα, ποὺ τὸν ἄφησε ἀδύναμο γιὰ ἀρκετὸ χρονικὸ διάστηµα. Αὐτὴ ἡ ἀρρώστια συνετέλεσε στὴ δηµιουργία σοβαροῦ ῥὀδιεξόδου, γιατὶ ὁ βασιλιὰς ἔπαιρνε ὅλες τὶς σοβαρὲς ἀποφάσεις κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πρωθυπουρ- γίας τοῦ Γούναρη. 'Η ἀρρώστια τοῦ βασιλιᾶ χρησίµευσε στὸ ἄμεσο περιβάλλον του καὶ στὴν κυβέρνηση σὰν πρόσχημα, προκειµένου νὰ ἀποφύγουν νὰ πάρουν σοβαρὲς ἀποφάσεις. “Ἡ ἀλήθεια εἶναι, ὅμως, ὅτι ἢ κατάσταση στὰ Βαλκάνια ὑποβοηθοῦσε τὴ στάση τῆς κυβερνήσεως. 'ΗἩ ᾿Αθήνα γνώρι- ζε πὼς ἡ Ρουμανία δὲ θὰ παρέµβαινε καὶ ὅτι ἤ Σερβία δὲ θὰ ὑπο- χωροῦσε εὔκολα στὶς πιέσεις τῶν Συμμάχων γιὰ ἐδαφικὲς παρα- χωρήσεις στὴ Βουλγαρία. Ἔτσι, οἱ Συμμαχικὲς δυσκολίες στὴ Ρουμανία, Σερβία καὶ Βουλγαρία, συνδυαζόµενες μὲ τὶς ἧἦττες τῆς Ρωσίας, ὑποβοηθοῦσαν μιὰ στάση οὐδετερότητας στὴν Ελλάδα. Οἵ περιστάσεις στὴν Ελλάδα καὶ στὰ Βαλκάνια γενικὰ ἦταν λιγότερο εὐνοϊκές, ὅταν στὸ τέλος τοῦ Μαϊου οἵ Σύμμαχοι πρόσφεραν στὴ Βουλγαρία--γιὰ τὴν ἄμεση παρἐμβασή της ἐναντίον τῆς Τουρκίας -- τὴν ἀνατολικὴ Θράκη, µέρος τῆς σερβικῆς Μακεδονίας καὶ τὴν ὑποστήριξή τους γιὰ τὴν ἐκχώ- ρηση τῆς Καβάλας, ὑπὸ τὸν ὅρο ὅτι ἡ Ἑλλάδα θὰ ἁποζη- µιωνόταν στὴ Μικρὰ ᾿Ασία. 'Η ᾿Αθήνα διαμαρτυρήθηκε πο- λὺ ἕντονα. Οἱ Συμμαχικὲς προσφορὲς εἰς βάρος τῆς ἳΕλ- λάδος ἔδωσαν στὸν ἀντιβενιζελικὸ τύπο καὶ στὴ γερμανικὴ προπαγάνδα τὰ ὅπλα ἀκριβῶς ποὺ χρειαζόταν. Στὴν πραγ- µατικότητα, ἡ πολιτικὴ τῆς Entente στὰ Βαλκάνια καὶ ἰδιαί- τερα τὸ ζήτημα τῆς Καβάλας βοήθησαν περισσότερο στὸ νὰ στραφεῖ ἑναντίον της ἡ ἑλληνικὴ κοινἠ γνώµη, παρὰ οἱ ἐνέργειες τῆς οὐδετερόφιλης γερμανικῆς προπαγάνδας. Τόση ἦταν ἡ ἐσωτερικὴ ἀναταραχή, ποὺ οἱ Σύμμαχοι ἀνησυχοῦσαν πιὰ γιὰ τὴ θέση τοῦ Βενιζέλου, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἔκλο- γὲς στὶς 3ἱ Μαΐου/13 Ἰουνίου τοῦ εἶχαν δώσει ἄνετη πλειο- ψηφία. “Ο ἴδιος ὁ Βενιζέλος ἀμφέβαλλε, ἂν θὰ μποροῦσε πιὰ νὰ πάρει τὸ λαὸ μὲ τὸ µέρος του μὲ μιὰ πολιτικὴ ποὺ θὰ πρού- πέθετε παραχώρηση ἑλληνικῶν ἐδαφῶν. Παρὰ τὴν κρισιµό- τητα τῆς στιγμῆς οἱ Συμμαχικὲς διαπραγματεύσεις μὲ τὴ Βουλ- γαρία συνεχίστηκαν ὅλο τὸ καλοκαίρι χωρὶς ἀποτέλεσμα, γιατὶ ἡ Σόφια εἶχε ἤδη ταχθεῖ μὲ τὸ γερμανικὸ στρατόπεδο. Ἡ Γερμανία δὲν μποροῦσε νὰ εἶχε διαλέξει εὐνοϊκότερη περίοδο ἀπὸ τὸν Αὔγουστο τοῦ Ι95. γιὰ νὰ πάρει τὴν πρωτο- βουλία νὰ ἐξασφαλίσει τὴν οὐδετερότητα τῆς Ἑλλάδος, ἀκόμη καὶ σὲ περίπτωση βουλγαρικῆς ἐπιθέσεως ἐναντίον τῆς Σερ- βίας. "ως τότε, ὁ βασιλιὰς δὲν εἶχε ἀποκηρύξει ἐπίσημα τὶς ὑποχρεώσεις τῆς χώρας του ἀπέναντι στὴ Σερβία, παρόλο ποὺ καὶ αὐτὸς καὶ τὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο εἶχαν ἤδη ἀποφασίσει νὰ ἀκολουθήσουν μιὰ τέτοια πορεία. Γιὰ τὸ Βερολίνο ἡ στάση ## 26(29) τῆς Ἑλλάδος ἀπέναντι σὲ μιὰ βουλγαρικὴ ἐπίθεση ἐναντίον τῆς Σερβίας ἦταν κρίσιµη, γιατί, ὅποιο καὶ ἂν ἧταν τὸ ἀποτέ- λεσμα, μιὰ ἐπέμβαση τῆς Ἑλλάδος θὰ διασποῦσε τὴν πολεμικἡ προσπάθεια τῆς Βουλγαρίας. Προσπαθώντας νὰ ἐξασφαλίσει τὴν οὐδετερότητα τῆς Ἑλλάδος κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ πολέμου, ἡ Γερμανία ὑποσχέθηκε στὸ βασιλιὰ τὴ Β. ἼἨπειρο καὶ τὴν ὑποστήριξή της «στὴν ἐξασφάλιση τῆς τουρκικῆς συγκαταθέ- σεως γιὰ τὴν παραχώρηση τῶν Δωδεκανήσων. Στὴν ἀρχὴ ὅὃ βασιλιὰς ἀνησύχησε γιατί, παρόλα τὰ ἐπιχειρήματα ἐναντίον τῆς ἑλληνοσερβικῆς συμμαχίας, δὲ θὰ ἧταν εὔκολο νἁ πεισθεῖ ἡ κοινἠὴ γνώµη νὰ δεχτεῖ τὴ νέα αὐτὴ γραμμή. Στὸ τέλος, ὁ :. βασιλιὰς παρουσίασε συγκεκριμένες προτάσεις, σύμφῶνα μὲ τὶς ὁποῖες οἱ Κεντρικὲς Δυνάμεις θὰ ἐγγυοῦνταν γιὰ τὴν ἐδα- φικὴ ἀκεραιότητα τῆς Ἑλλάδος καὶ τὴν ἐκχώρηση τῆς Δοῖ- ράνης καὶ Γευγελῆς στὴν 'Ελλάδα μετά τὴ βουλγαρικὴ ἐπί- θεση ἐναντίον τῆς Σερβίας. Ζήτησε, ἐπίσης, τὴ συγκατάθεση τῆς Γερμανίας γιὰ τὴν ἐπέκταση τῆς "Ελλάδος στὴν ᾿Αλβα- νία. Πΐστευε πὠς μὲ τέτοιες παραχωρήσεις θὰ μποροῦσε νὰ δικαιολογήσει τὴν πολιτική του καὶ νὰ ἐξευμενίσει τὴν κοινὴ γνώμη. Ἔτσι, ὅταν ὁ Βενιζέλος ἐπανῆλθε στὴν ἐξουσία, ἡ βα- σιλικὴ πολιτικὴ εἶχε ἤδη σταθεροποιηθεῖ καὶ ἦταν ἀναπό- φευκτο ὅτι θὰ ὁδηγοῦσε σὲ μιὰ ἐσωτερικὴ κρίση. Παρόλο ποὺ δὲν εἶχε ἀναγνωρισθεῖ πλήρως ἀκόμα, ἡ θέση τῆς Ι ἔρμα- νίας στὴν Ελλάδα ἦταν πιὰ σταθερή. #### Οἱ ἐκλογὲς τῆς 31ης Μαΐου 1915 καὶ ἡ ἐπιστροφὴ τοῦ Βενιζέλου στὴν ἐξουσία Ἡ ἐπιστροφὴ τοῦ Βενιζέλου στὴν ἐξουσία δὲν μποροῦσε νὰ ἀλλάξει ριζικἁ τὴν ἑλληνικὴ ἐξωτερικὴ πολιτική. Ἡ ἄπου- σία του εἶχε δώσει στὸ βασιλιὰ καὶ τὸ ἄμεσο περιβάλλον του τὴν εὐκαιρία νἀἁ ἐνισχύσουν τὴ θέση τους, κατά τρόπο ποὺ δύσκολα θὰ μποροῦσε νὰ κλονισθεῖ ἀπὸ τὸ Βενιζέλο. Στὴν πραγματικότητα, ὅταν ἐπέστρεψε ὁ Βενιζέλος στὴν ἐξουσία, τὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο μὸ ἐπικεφαλῆς τὸ βασιλιὰ ἦταν κράτος ἐν κράτει. Μετὰ τὴν παραίτηση τοῦ Βενιζέλου τὸ Μάρτιο, ὁ σχηµα- τισμὸς κυβερνήσεως ἀπὸ τὸ Γούναρη δημιούργησε τὴν ἀνάγ- κη διαλύσεως τῆς Βουλῆς καὶ τὴν προκήρυξη νέων ἐκλογῶν. Τὰ ἀντιβενιζελικά στοιχεῖα ἐκμεταλλεύθηκαν τὴ διένεξη ἀνά- µεσα στὸ βασιλιὰ καὶ τὸ Βενιζέλο, καὶ κατὰ τὴν προεκλογική τους ἑκστρατεία σκόπιμα πρόβαλαν τὸν Κωνσταντῖνο στὸ προσκήνιο τῆς πολιτικῆς, καλώντας τὸ λαὸ νἁ διαλέξει ἀνά- µεσα στὴν «φιλοπόλεμη» πολιτικὴ τοῦ Βενιζέλου καὶ στὴν πολιτικὴ «ἀσφάλειας καὶ εἰρήνης» τοῦ βασιλιᾶ. Ἡ ἀντιβενι- ζελική, οὐδετερόφιλη καὶ γερμανόφιλη κίνηση εἶχετὴν ὑποστή- ριξη τῆς γερμανικῆς πρεσβείας στὴν ᾿Αθήνα, ἡ ὁποία πρόσφε- ρε ἀξιόλογα χρηµατικἁ ποσὰ στὸν ἐκλογικὸ ἀγώνα τοῦ Τού- "ναρη. ᾿ Μὲ τὴν ὑποστήριξη τοῦ βασιλιᾶ καὶ τοῦ Γενικοῦ Επιτελείου, καὶ τὰ πλεονεκτήματα τῆς κυβερνητικῆς μηχανῆς, καθὼς καὶ τὴν ὑποστήριξη τοῦ ἀντιβενιζελικοῦ τύπου, ποὺ εἶχε τὴν ἔπι- χορήγηση τῆς γερμανικῆς πρεσβείας, ἡ κυβέρνηση τοῦ Ι ούνα- ρη πρόβλεπε αἰσιόδοξα σὲ μιὰ νίκη. Η ἀντιβενιζελικὴ προπα- γάνδα ἦταν ἰδιαίτερα ἀποτελεσματικὴ στὴ Μακεδονία, ὅπου 'Ένα σημαντικὸ μωαμεθανικὸ καὶ ἑβραϊκὸ στοιχεῖο, ποὺ ὑποστή- ριζε τὴν οὐδετερότητα, τάχθηκε μὲ τὸν κυβερνητικὸ συνα- σπισµό. ᾽Ακόμα καὶ μερικὲς ἀπὸ τὶς σοσιαλιστικὲς ὁμάδες, ἵ- δαίτερα ἡ Σοσιαλιστικἡ Ὁμοσπονδία τῆς Θεσσαλονίκης, ποὺ εἶχε ἀξιόλογη ἐπίδραση στὴν πόλη, ὄντας ἐκ πεποιθήσεως ἐναντίον τοῦ πολέμου, πῆγε μὲ τὸ µέρος τοῦ γουναρικοῦ συ- νασπισμοῦ «καὶ πέτυχε νὰ βγάλει δύο βουλευτές της στὴ νέα Βουλή. Παρόλες αὐτὲς τὶς ἀντιξοότητες, οἱ ἐκλογὲς τῆς 31ης Μαΐου Ι9ἱ5 ἔδωσαν στὸ Βενιζέλο μιὰ μειωμένη, ἀλλὰ ἀρκετὰ µεγάλη πλειοψηφία. Τὸ κόμμα τῶν Φιλελευθέρων τοῦ Βενιζέ- λου ἑξασφάλισε 189 ἕδρες, ἑνῶ ἡ κυβέρνηση συνασπισμοῦ --- καὶ ὅλα τὰ ἄλλα κόµµατα τῆς ἀντιπολιτεύσεως 127 (90 τοῦ κόμματος ᾿Εθνικοφρόνων τοῦ Δ. Γούναρη, 12 θεοτοκικοί, 7 ραλλικοί, 7 τοῦ προοδευτικοῦ κόμματος τοῦ Δημητρακόπου- Ὅ λου, 7Ἰ μαυριµιχαλικοί, 2 σοσιαλιστὲς τῆς Θεσσαλονίκης καὶ 2 ἀνεξάρτητοι). Ἡ ήττα τοῦ κυβερνητικοῦ κόμματος συγκλόνισε τὸ βασι- λιὰ καὶ τὸ ἄμεσο περιβάλλον του, ποὺ πίστευαν σὲ νίκη τοῦ Γούναρη. Γιὰ μερικούς, ἡ ἐπάνοδος τοῦ Βενιζέλου στὴν ἐξου- σία σήµαινε πόλεμο καὶ μερικοὶ πρότειναν τὴν ἄμεση διάλυση τῆς νέας Βουλῆς. “Ο ἴδιος ὁ βασιλιὰς δὲν ἦταν διατεθειμένος νὰ συνεργασθεῖ μὲ τὸ Βενιζέλο, καὶ ἐπέμεινε νὰ μείνει στὴν ἐξουσία ἡ κυβέρνηση τοῦ Γούναρη καὶ νὰ ἀναβληθεῖ ἡ ἔναρ- Ὅο ξη τῶν ἐργασιῶν τῆς νέας Βουλῆς ἀπὸ τὶς 20 Ἰουλίου γιά τὶς Ιό Αὐγούστου. ᾽Αρνήθηκε, ἁκόμα, ἐπίμονα νὰ καλέσει τὸ Βε- νιζέλο, σὰν ἀρχηγὸ τῆς πλειοψηφίας, νὰ σχηματίσει νέα κυ- βέρνηση. 'Ἡ ἄρνηση ὅμως νὰ κληθεῖ ὁ Βενιζέλος νὰ σχηµατί- σει νέα κυβέρνηση καὶ ἡ ἄμεση διάλυση τῆς Βουλῆς θὰ ἀπο- τελοῦσε μιά καθαρὰ ἀντισυνταγματικὴ ἐνέργεια. Ἔτσι χαρα- κτήρισε τὴν κατάσταση ὁ Στρέιτ τότε: «Ἡ κατάσταση χρειάζε- ται πολλὴ σκέψη, γιατὶ μιά διάλυση χωρὶς προηγούµενη διαφῶ- νία θὰ ἦταν ἕνα μικρὸ πραξικόπημα καὶ θά εἶχε τὸ χαρακτήρα μιᾶς προσωπικῆς πολιτικῆς ἐναντίον τοῦ Βενιζέλου». Καὶ αὐτὴ ἀκριβῶς ἦταν ἡ γραμμἠ τοῦ βασιλιᾶ. Ὑπῆρχε ἐπίσης κίνδυνος μήπως μιὰ τέτοια πολιτικὴ προ- καλέσει ἕνα βενιζελικὀό, ἀντιδυναστικὸ κίνηµα καὶ ἄμεση ἐπέμ- βαση τῶν Συμμάχων. Πραγματικά, εἶχαν ἤδη ἀρχίσει νὰ κυ- κλοφοροῦν τέτοιες φῆμες. Οἱ κύριοι ἀντιβενιζελικοὶ παρά- γοντες, ὅπως οἱ Δραγούμης, Ζαΐμης καὶ Στρέιτ, συμβούλευαν τὸ βασιλιὰ νὰ μὴ διαλύσει τὴ Βουλὴ τὴν κρίσιµη ἑκείνη στιγ- μὴ καὶ νἁ καλέσει τὸ Βενιζέλο νὰ σχηματίσει κυβέρνηση σύμ- φωνα μὲ Σύνταγμα, τοῦ ὁποίου.ἡ παραβίαση σίγουρα θὰ προκα- λοῦσε ἔντονες ἀντιδράσεις. ᾽Απὸ τὶς ἡγετικὲς πολιτικὲς προ- σωπικότητες, µόνο ὃ Γεώργιος Θεοτόκης συμβούλευσε τὸ βασιλιὰ νὰ κάνει στρατιωτικἡ δικτατορία. Τελικά, ὁ Κωνσταν- τῖνος συμφώνησε νἁ καλέσει τὸ Βενιζέλο νὰ σχηματίσει κυ- βέρνηση. λίγες µόνο μέρες πρὶν ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῶν ἐἔργα- σιῶν τῆς Βουλῆς, ποὺ εἶχε ἀναβληθεῖ γιὰ τὶς 16 Αὐγούστου, μὲ τὸ πρόσχηµα ὅτι, λόγω τῆς ἀρρώστιας του ὁ βασιλιὰς δὲν ἧταν σὲ θέση νὰ ἐπιληφθεῖ τῶν καθηκόντων του. Ηταν ἕνας μελετημένος ἑλιγμός, γιατὶ ὁ βασιλιὰς εἶχε ἀναρρώσει ἀρκετὸ καιρὸ πρίν. Ὁπωσδήποτε, ὁ ἄμεσος κύκλος τοῦ βασιλιᾶ ἧταν σύμφωνος ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ ἐξαναγκάσουν τὸ Βενιζέλο σὲ πα- ραίτηση, ἂν ξέφευγε ἀπὸ τὴν πολιτικἡ ποὺ εἶχε χαράξει ὁ βασιλιάς. Ἡ ἀναβολὴ τῆς ἐνάρξεως τῶν ἐργασιῶν τῆς Βουλῆς προ- κάλεσε ἀρχικὰ κάποια ἀντίδραση ἀπὸ µέρους τοῦ κόμματος [ΧΑΡΤΗΣ] σελ.27(30) Μετὰ τοὺς Βαλκανικοὺς πολέμους καὶ τὴν προσάρτηση τῶν Νέων Χωρῶν ἡ παλαιὰ Ἑλλάδα διατήρησε τὴν πρῖν ἀπὸ τὸ 1919 ο διοικητική τής διαίρεση σὲ 16 νομοὺς καὶ 6δ ἐπαρχίες. 'Η διοικητικὴἡ διαίρεση τῶν Νέων Χωρῶν καθορίστηκε μὲ τὸ βασι- | λικὸ διάταγμα τῆς ὅ]ής Μαρτίου 1916, ποὺ διαίρεσε τὶς περιο- |... χὲς αὐτὲς. σὲ νομοὺς καὶ ὑποδιοικήσεις. Στὴν Πρήτη ὅμως, ὅπου ο προὐπῆρχαν ἐπαρχίες ὡς διοικητικὲς ὑποδιαιρέσεις ἀπὸ τὴν ἔπο- χἠ τῆς Κρητιῆς Πολιτείαξ, δὲν καθορίστηκαν ὑποδιοικήσεις, ο ἀλλὰ διατηρήθηκε ἡ διοικητικὴ διαίρεση τοῦ 1919 μὲ µόνη ἐξαί- ρεση τὸ νομὸ Σφακίων ποὺ καταργήθηκε καὶ οἳ δύο ἐπαρχίες ε του (᾿Αποκόρωνα καὶ Σφακίων) κατανεµήθηκαν ἀνάμεσα στοὺς ο. νομοὺς Χανίων καὶ Ῥεθύμνης. Στὴν ἴδια περίοδο ἡ 3/μβρος καὶ ο ᾗ Τένεδος, ποὺ βρίσκονταν κάτω ἀπὸ ἑλληνικὴ κατοχὴ χωρὶς νά ) ἔχουν ἐπιδικασθεῖ στὴν "Ελλάδα, ὑπάγονταν διοικητικὰ στὸ νο- -... μὸ /έσβου. Τὸ Καστελλόριζο, ποὺ βρισκόταν ἐπίσης ὑπὸ ἕλλη- ο νικὴ κατοχὴ µέχρι τὰ τέλη τοῦ 1916, ὁπότε καὶ τὸ κατέλα- βαν οἱ Γάλλοι, ὑπαγόταν διοικητικἁ στὸ νομὸ Σάμου. "Η βό- -.. ρεια "Ηπειρος τέλος, ποὺ εἶχε ἀνακαταληφθεῖ τὸν ᾿Οκτώβριο Ἱ. τοῦ 1914 ἀπὸ τὸν ἑλληνικὸ στρατό, διαιρέθηκε μὲ βασιλικὸ διά- -... ταγµα τῆς δής ᾽ Απριλίου τοῦ 1916 σὲ δύο νομοὺς καὶ ὃ ὑπο- ὴ διοικήσεις. ## 28(31) τῶν Φιλελευθέρων, ἀλλὰ ὁ Βενιζέλος ἀποφάσισε νὰ μὴν ἐξω- θήσει τὰ πράγματα. Ἡ κυβέρνηση ἔλαβε µέτρα νὰ καταστεί- λει κάθε ἐνδεχόμενο κίνηµα΄ φαίνεται μάλιστα πὼς εἶχε δη- μιουργηθεῖ ἕνας μυστικὸς σύνδεσμος ἀξιωματικῶν «γιὰ τὴν προστασία τῆς .δυναστείας». Πάντως, κανείς, τουλάχιστον ἀπὸ τὸν κύκλο τοῦ βασιλιᾶ, δὲν περίμενε ἀλλαγὴ τῆς πολιτι- κῆς τῆς Ἑλλάδος μετὰ τὴν ἐπάνοδο τοῦ Βενιζέλου στὴν ἔξου- σία. Οἱ πολιτικοὶ συνδυασμοὶ ποὺ ἐμφανίστηκαν στὸ τέλος τοῦ καλοκαιριοῦ ἔριξαν φῶς σὲ ὁρισμένες διαδικασίες. '“Η κρίση ποὺ ἐπῆλθε λόγω τῶν ἀντίθετων τάσεων τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς ἐκδηλώθηκε σὲ μιὰ πολλαπλὴ σύγκρουση: τὴ συν- ταγµατικἡ κρίση ἀνάμεσα στὸ θρόνο. καὶ.τὶς ὑπεύθυνες πολι- τικὲς ἀρχὲς γιὰ τὴν κατεύθυνση ποὺ ἔπρεπε νὰ πάρει ἡ ἑἐξω- τερικἡ πολιτική΄ τὴ σύγκρουση ἀνάμεσα στὶς πολιτικὲς καὶ στρατιωτικὲς ἀρχὲς καὶ μιὰ συνδυασμένη ἐπίθεση ἐναντίον τοῦ Βενιζέλου, καὶ τοῦ μετριοπαθοῦς μεταρρυθμιστικοῦ του κόμματος, ἀπὸ τὶς συνδυασμένες δυνάµεις τοῦ θρόνου, τῆς στρατιωτικῆς, γραφειοκρατικῆς καὶ ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρ- χίας καὶ τὰ συντηρητικἁ καὶ ἀντιδραστικά πολιτικἀ στοιχεῖα. Ἡ παραδοσιακἡ ὁλιγαρχία, ποὺ εἶχε μερικἁ παραμεριστεῖ προσωρινὰ ἀπὸ τὴν ἀνερχόμενη δύναμη τοῦ Βενιζελισμοῦ, εἷ- δε τὴ σύγκρουση σὰν εὐκαιρία νὰ ἐπανακτήσει τὸ χαμένο ἔδα- φος. ᾽Απὸ µέρους του ὁ βασιλιὰς Κωνσταντῖνος, στὴν προ- σπάθειά του νὰ κερδίσει τὴν ὑποστήριξη τῶν ἀντιβενιζελικῶν στοιχείων στὴν ἐξωτερική του πολιτικὴ καὶ γιὰ νὰ κατὀχυ- ρώσει τὶς συντηρητικὲς δυνάµεις, κατέβηκε στὸν πολιτικὸ ἀγώνα καὶ ταύτισε τὸν ἑαυτό του μὲ μιὰ µερίδα τοῦ πολιτικοῦ κόσμου, καταστρέφοντας ἔτσι τὴ συνταγµατικἡὴ ἀκεραιότητα τοῦ θρόνου. ᾿Εκεῖνο ποὺ ἕνωνε τὰ συντηρητικἁ καὶ άντιδρα- στικἁ στοιχεῖα ποὺ συσπειρώθηκαν γύρω ἀπὸ τὸ βασιλιὰ δὲν ἦταν τόσο ἡ θέση τους ἀπέναντι στὴν ἐξωτερικὴ πολιτική, ὅσο τὰ ἀντιβενιζελικὰά καὶ ἀντιφιλελεύθερα αἰσθήματά τους. Μὲ ἄλλα λόγια, ἡ ἐθνικὴ κρίση, ποὺ προκλήθηκε ἀπὸ τὴ δια- μάχη γύρω ἀπὸ τὴν ἐξωτερικὴ πολιτική, εἶχε ὑποκινηθεῖ καὶ ἐνταθεῖ ἀπὸ μιὰ αὐξανόμενη πόλωση τῶν πολιτικῶν ἡγετικῶν ὁμάδων µέσα στὰ πλαίσια τῆς ἄρχουσας τάξεως. Αὐτὲς εἶχαν τώρα τὴν εὐκαιρία νἁ χτυπήσουν τὸ Βενιζελισμό, ἕναγ ἐχθρὸ ποὺ εἶχε ἀποδειχτεῖ ἁηήττητος στὶς κάλπες. Οἱ πρῶτες ἐπαφὲς τοῦ Βενιζέλου μὲ τὸ βασιλιά, μετὰ τὴν ἐπάνοδό του στὴν ἐξουσία, δὲν ἔφεραν κανένα ἀποτέλεσμα. Ὁ Βενιζέλος ἀναγνώριζε ὅτι κάτω ἀπὸ τὶς ἐπικρατοῦσες συν- θῆκες καὶ ἰδιαίτερα μετὰ τὶς ἧττες τῆς Ρωσίας, ἡ Ελλάδα θὰ ἔπρεπε νὰ μείνει οὐδέτερη ὅσο δὲν ἄλλαζε ἡ κατάσταση στὴν Εὐρώπη. “Ο βασιλιὰς δὲν ἀποκάλυψε τὶς μυστικές του συµμφω- νίες μὲ τὴ Γερμανία καὶ τὴν πρὀθεσή του νὰ μὴν τηρήσει τὶς ὑποχρεώσεις ποὺ εἶχε ἀναλάβει ἡ Ἑλλάδα ἀπέναντι στὴ Σερ- ῥία. ᾽Απὸ τὴν ἄλλη µεριά, ὁ Βενιζέλος δὲν ἄφηνε καμιὰ ἀμφι- βολία γιὰ τὶς προθέσεις του νὰ ἐπέμβει στὴν περίπτωση βουλ- γαρικῆς ἐπιθέσεως ἐναντίον τῆς Σερβίας, ποὺ φαινόταν νὰ ἐπίκειται. Πραγματικά, στὶς 7 Σεπτεµβρίου, ἡ Βουλγαρία ὑπέγραψε μὲ τὶς Κεντρικὲς Δυνάμεις στρατιωτικἡ συμφωνία ἐπιθέσεως ἐναντίον τῆς Σερβίας, μὲ ἀνταλλάγματα τὴ δεξιὰ ὄχθη τοῦ ποταμοῦ Μαρίτζα, ὅλο τὸ Σερβικὸ ἔδαφος ἆνατο- λικὰ τοῦ ποταμοῦ Μοράβα καὶ ὅλα τὰ ἐδάφη ποὺ εἶχαν δοθεῖ στὴν Ἑλλάδα μὲ τὴ Συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου, σὲ περίπτωση ποὺ αὐτὴ θὰ ἐπετίθετο στὴ Βουλγαρία ἢ σὲ ἕναν ἀπὸ τοὺς συµ- µάχους της χωρὶς πρόκληση. . Στὰ µέσα Σεπτεµβρίου, ἡ ἀτμόσφαιρα στὰ Βαλκάνια ἦταν τεταµένη. Ὁ Βενιζέλος ἦταν βέβαιος γιὰ τὴν ἐπικείμενη ἐπί- θεση τῆς Βουλγαρίας στὴ Σερβία. Εἶχε ἐπίσης πειστεῖ ὅτι ἂν ἡ Βουλγαρία ἐπετίθετο ἐναντίον τῆς Σερβίας μὲ τὶς Κεντρικὲς Δυνάμεις, ὁ βασιλιὰς θὰ ἀρνιόταν, πιθανότατα, νὰ ἐπέμβει ἐναντίον τῆς Βουλγαρίας, γιατὶ κάτι τέτοιο μποροῦσε νὰ ἕρμη- νευτεῖ σὰν ἐπίθεση ἐναντίον τῆς Γερμανίας. Κατανοοῦσε, ἑπο- µένως, ὅτι µόνο ἡ δηµιουργία μιᾶς νέας καταστάσεως στὰ Βαλκάνια θὰ τοῦ ἔδινε ἀρκετὰ ἰσχυρὰ ἐπιχειρήματα γιὰ νὰ πείσει τὸ βασιλιά. Πρότεινε καὶ πάλι στοὺς Συμμάχους ὅτι ἡ ἄμεση δηµιουργία ἑνὸς ρουμανο-ελληνο-σερβικοῦ συνασπι- --- σμοῦ θὰ συγκρατοῦσε τὴ Βουλγαρία καὶ θά τὸν βοηθοῦσε νὰ πείσει τὸ βασιλιὰ νὰ ἀκολουθήσει τὴν πολιτική του. ᾽Αλλά, ὅπῶς στὸ παρελθὀν, ἡ Ρουμανία ἀρνήθηκε σταθερὰ νὰ δεσµευ- '..θεῖ. Στὸ μεταξὺ οἱἵ μυστικὲς διαπραγματεύσεις ἀνάμεσα στὸ βασιλιὰ καὶ στὴ Γερμανία περατώθηκαν αἰσίως. Πρὸς τὸ τέλος τοῦ Αὐγούστου ὁ βασιλιὰς προσπάθησε, χωρὶς ἐπιτυχία, νὰ αὐξήσει τὸ τίµηµα γιὰ τὴν οὐδετερότητα τῆς Ἑλλάδος, εἰς βάρος τῆς Σερβίας, σὲ περιοχὲς ποὺ ἐποφθαλμιοῦσε καὶ ἡ Βουλγαρία. Ἡ Γερμανία ὅμως ἐξασφάλισε τὴν ἔγκριση τῆς Βουλγαρίας γιὰ τὴν παραχώρηση τῆς περιοχῆς Δοϊράνης - Γευγελῆς στὴν Ἑλλάδα, μετὰ τὸν πόλεμο, μὲ τὸν ὅρο ὅτι ἡ Ἑλλάδα θὰ ἔμενε οὐδέτερη σὲ ὅλη τὴ διάρκεια τοῦ πολέμου. ᾿Επιπλέον, ἡ Γερμανία ἀναγνώριζε τὴν ἐδαφικὴ ἀκεραιότητα τῆς Ἑλλάδος, εἶχε κάνει ὅμως γνωστὸ ὅτι ἡ ὑπόσχεση αὐτὴ δὲν ἔπρεπε νὰ ἑρμηνευτεῖ σὰν ἐγγύηση. ᾽Αναγνώριζε ἐπίσης τὴν κυριαρχία τῆς Ἑλλάδος στὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου καὶ ὕπο- σχέθηκε νὰ παρέμβει στὴν Τουρκία ὑπὲρ τῆς ἀσφάλειας τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ τῆς Μικρᾶς ᾿Ασίας καὶ γιὰ τὴν παρα- χώρηση τῶν Δωδεκανήσων στὴν Ἑλλάδα. Ὁ βασιλιὰς θεώ- ρῃσε τὶς διαβεβαιώσεις τῆς Γερμανίας ἁσαφεῖς, ἰδιαίτερα στὸ θέµα τῶν ἐγγυήσεων, ἀλλὰ ἧταν πλέον ἱκανοποιημένος καὶ ὑποσχέθηκε τὴν οὐδετερότητα τῆς Ἑλλάδος χωρὶς τὴν ἑνη- µέρωση ἢ τὴν ἔγκριση τῆς κυβερνήσεως, πράξη καθαρὰ ἀντι- συνταγματική. Ἡ κατάσταση πλέον εἶχε ὠριμάσει γιὰ κατὰ µέτωπο σύγκρουση μὲ τὸ Βενιζέλο. ᾽Απὸ τὴ στιγμἠ αὐτὴ ἡ ἐξέλιξη τῶν γεγονότων ὑπῆρξε ραγδαία. Στὶς 2 Σεπτεµβρίου, ἡ Βουλγαρία κήρυξε µερικἡ ἐπιστρά- τευση. Τὸ ἀπόγευμα τῆς ἴδιας ἡμέρας ὁ Βενιζέλος ζήτησε τὴ συγκατάθεση τοῦ βασιλιᾶ γιὰ ἄμεση κήρυξη μερικῆς ἐπιστρα- 'τεύσεως. Ὁ βασιλιὰς καὶ τὸ Γενικὸ ᾿Ἐπιτελεῖο ἀντιτάχθηκαν στὰ µέτρα αὐτά, καθὼς καὶ στὴν ἐφαρμογὴ τῆς ἑλληνοσερβικῆς συμμαχίας, γιατὶ ἦταν ἀδύνατο νὰ ἀναπτύξει ἡ Σερβία στὰ βουλγαρικἁ σύνορά της 150.000 ἄνδρες, ὅπως καθόριζε ἡ συν- θήκη. Τὰ ἐπιχειρήματα τοῦ βασιλιᾶ, πάνω στὸ θέµα αὐτό, δὲν μποροῦσαν νὰ ἀμφισβητηθοῦν, ἀλλὰ ὁ Βενιζέλος τὰ παρέκαμ- Ψε μὲ μιὰ πρὀταση, ποὺ προφανῶς κατέλαβε τὸ βασιλιὰ καὶ τοὺς συμβούλους του ἑξαπήνης. Πρότεινε νὰ συμπληρωθεῖ τὸ ἔἕλλειμμα ἀπὸ τοὺς Συµµάχους, ἀπὸ τοὺς ὁποίους θὰ ζητοῦσε νὰ στείλουν 150.000 ἄνδρες στὰ Βαλκάνια. Ἡ ἀκριβὴς ἀντί- ὅραση τοῦ βασιλιᾶ στὴν πρόταση τοῦ Βενιζέλου δὲν εἶναι γνωστή. Φαίνεται, ὅμως, ὅτι ὁ βασιλιὰς ἔδωσε στὸ Βενιζέλο μιὰ σιωπηρὴ τουλάχιστον συγκατάθεση νὰ βολιδοσκοπήσει τοὺς Συµµάχους, ἀλλά, ἀργότερα τὴν ἴδια ἡμέρα, ἐπηρεασμέ- νος ἀπὸ τὸ Στρέιτ, ἄλλαξε γνώµη καὶ ζήτησε ἀπὸ τὸ Βενιζέλο νὰ μὴν προτείνει στοὺς Συμμάχους τὸ σχέδιό του. Ἠταν ὅμως ἀργά, γιατὶ ὁ Βενιζέλος εἶχε ἤδη ὑποβάλει τὴν πρὀτασή του στοὺς Συμμάχους. Ὅπως φαίνεται, κανένας ἀπὸ τοὺς δύο ἄνδρες δὲν εἶχε ἐπιμείνει αὐτὴ τὴ στιγµἡ σὲ μιὰ σταθερὴ θέση. Ὁ βασιλιὰς εἶχε ἤδη ἀποφασίσει νὰ ἀκολουθήσει πορεία ἀντί- θετη ἀπὸ τοῦ Βενιζέλου’ ὁ Βενιζέλος ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ἦταν ἀποφασισμένος’ νὰ ἀκολουθήσει μιά πολιτική, ποὺ θὰ ἔφερνε . τὸ βασιλιὰ ἀπέναντι σὲ τετελεσμένο γεγονός. Τὰ γεγονότα τῶν ἑπόμενων ἡμερῶν συνηγοροῦν εὔγλωττα γιὰ τὴν παραπάνω θέση. Ἡ τελικὴ ρήξη μὲ τὸ βασιλιὰ φαινόταν πλέον ἀναπόφευ- κτη. ᾿Εφόσον, ὅμως, οἱ προτάσεις τοῦ Βενιζέλου πρὸς τοὺς Συμμάχους δὲν μποροῦσαν νά θεωρηθοῦν σἀὰν ἐπαρκὴς λόγος μιᾶς βασικῆς διαφωνίας, ποὺ θὰ ὁδηγοῦσε στὴν ἀποπομπὴ τοῦ Βενιζέλου, ὁ Στρέιτ καὶ τὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο συμβούλευ- σαν τὸ βασιλιὰ νὰ στηρίξει τὴ διαφωνία τους πάνω σὲ στρα- τιωτικοὺς παρὰ σὲ πολιτικοὺς λόγους. Ἡ θέση τους ὅμως δυσ- χεράνθηκε μὲ τὴ γενικἡ ἐπιστράτευση τῆς Βουλγαρίας στὶς 23 Σεπτεµβρίου. Τώρα πλέον ἀκόμα καὶ τὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο ἀναγκάστηκε νὰ ἀναγνωρίσει ὅτι ἡ ἐπιστράτευση ἦταν ἔπι- τακτικἡ σὰν προληπτικὸ μέτρο. Τὸ ἀπόγευμα τῆς ἴδιας µέρας ὁ βασιλιὰς εἶχε ζωηρὴ συζήτηση μὲ τὸ Βενιζέλο πάνω στὸ θέµα τῆς ἐπιστρατεύσεως, πράγµα ποὺ ὁδήγησε στὴν παραί- τηση τοῦ τελευταίου. Παρόλα αὐτά, ὁ βασιλιὰς ἀρνήθηκε νὰ # 29(32) δεχτεῖ τὴν παραίτηση, γιατὶ δὲν ὑφίστατο διαφωνία πάνω στὸ θέμα κινῃτοποιῄσεως γιὰ ἀμυντικοὺς λόγους. Ὅ Βενιζέ- λος συμφώνησε καὶ τὸ βράδυ τῆς ἴδιας µέρας ὑπογράφηκε βασιλικὸ διάταγµα γιὰ γενικἡ ἐπιστράτευση. Ὁ Βενιζέλος, Όµως, δὲν εἶχε κατὰ νοῦ νὰ κρατήσει μιὰ στάση οὐδετερότητας. Ὅ Βενιζέλος μποροῦσε πιὰ νὰ ἑλιχθεῖ μὲ µεγαλύτερη ἄνεση, γιατὶ οἱ ἀντιδράσεις τῶν Συμμάχων στὴν πρότασή του, παρὰ τὸ Ὑεγονὸς ὅτι ποίκιλλαν, ἀποδείχτηκαν γενικὰ εὐνοϊκές. ᾿Ενῶ οἱ Βρετανοὶ δέχτηκαν, καταρχήν, τὴν πρόταση τοῦ Βενιζέλου, εἷ- χαν ὅμως µεγάλες ἐπιφυλάξεις γιὰ τὸν ἀριθμὸ τῶν δυνάµεων καὶ το χρόνο τῆς ἀποβάσεώς τους. Οἱ ἐπιφυλάξεις τῆς Βρετανίας δὲν ἀπέκλειαν τὴ μελλοντικἡ ἀποστολὴ καὶ ἄλλων δυνάµεων, ἀλλὰ δὲν μποροῦσαν νὰ τὶς διαθέσουν ἐγκαίρως ὅλες μαζὶ γιὰ τὶς ἄμεσες ἐπιχειρήσεις, ὅπως τὶς πρόβλεπε ἡ ἑλληνοσερβικὴ συνθήκη. Ὅπως καὶ νὰ εἶχαν τὰ πράγµατα, αὐτὸ ποὺ ἦταν ση- μαντικὸ γιὰ τὸ Βενιζέλο τὴν περίοδο αὐτὴ ἦταν ὅτι ἡ Βρετα- νία εἶχε πλέον δεσμευθεῖ ὁριστικά. Σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἔπιφυ- λακτικότητα τῆς Βρετανίας, τὸ Παρίσι ἀντέδρασε μὲ μεγάλη βιασύνη, ὑποσχόμενο στὸ Βενιζέλο τὶς δυνάµεις ποὺ ζητοῦσε.Η ἀπάντηση τοῦ Ντελκασσὲ ἦταν παραπλανητική: δὲν εἶχε συµ- βουλευθεῖ τὴ στρατιωτικἡ ἡγεσία, καὶ στὴν πραγματικότητα, δὲν εἶχε τὴν περίοδο αὐτὴ καμιά πρόθεση νὰ στείλει 50.000 ἄνδρες στὴ Θεσσαλονίκη. Τὰ κίνητρά του ἦταν κυρίως πολι- τικά: ἡ ὑπόσχεσή του εἶχε τὴν πρόθεση νὰ βοηθήσει τὸ Βε- νιζέλο νὰ παραμείνει στὴν ἀρχὴ καὶ νὰ δεσμεύσει καὶ τὴν Ἓλ- λάδα στὸν πόλεμο. Οἱ Βρετανοί, παρὰ τὴν ἀρχική τους ἔπι- φυλακτικότητα, ἀναγκάστηκαν, σύντομα, ἀπὸ τὰ ἴδια τὰ Ύε- γονότα νὰ συμφωνήσουν μὲ τὶς ἀπόψεις τῆς Γαλλίας. Σὲ ὅλες τὶς συμμαχικὲς πρωτεύουσες αὐξάνονταν οἱ πιέσεις γιὰ ἐκ- στρατείαᾳ στὰ Βαλκάνια μὲ σκοπὸ νὰ σωθεῖ ἡ Σερβία. ᾽Αλλά καὶ ὁ Βενιζέλος βιαζόταν ἐπίσης νὰ δεῖ συμμαχικὲς δυνάµεις στὰ Βαλκάνια, ἄσχετα ἀπὸ τὸν ὄγκο τους. Μὲ ἄλλα λόγια, παρόλο ποὺ τελικὰ θὰ στέλνονταν οἱ ἀπαιτούμενες δυνάµεις, πρὸς τὸ παρὸν ὄὅλες οἱ ἑνδιαφερόμενες πλευρὲς ἀντέδρασαν μὲ βάση πολιτικὰ καὶ ὄχι στρατιωτικἀ κριτήρια. Ὅταν ὁ βασιλιὰς πληροφορήθηκε τὴν ὑπόσχεση τῶν Συµ- µάχων, δὲ θεώρησε ἁπαραίτητη τὴν προσεχὴ ἀπόβαση στὴ Θεσσαλονίκη καὶ τὴν βρῆκε ἀδικαιολόγητη, τὴ στιγμὴ μά- λιστα ποὺ ἡ Βουλγαρία τοὺς εἶχε διαβεβαιώσει γιὰ τὶς εἰρη- νικές της προθέσεις καὶ ἐπειδὴ μιά τέτοια ἐνέργεια θὰ ἦταν παράβαση τῆς οὐδετερότητας τῆς Ἑλλάδος. Τὸ ἐνδεχόμενο τῆς ἐφαρμογῆς τῆς συνθήκης θὰ παρουσιαζόταν µόνο σὲ περί- πτωση βουλγαρικῆς ἐπιθέσεως ἐναντίον τῆς Σερβίας. ὍὉ βα- σιλιὰς μποροῦσε ἀκόμα νὰ στηρίξει τὶς ἀπόψεις του στὸ ἄρ- θρο 99 τοῦ Συντάγματος, ποὺ καθόριζε ὅτι ξένος στρατὸς δὲν μποροῦσε νὰ διέλθει ἢ νὰ χρησιμοποιήσει τὸ ἑλληνικὸ ἔδα- φος σἀὰν βάση του. Ὅσο ἡ Βουλγαρία παρέμενε οὐδέτερη, ὁ Βενιζέλος δὲν εἶχε ἄλλη ἐπιλογὴ παρὰ νὰ δεχτεῖ τὴ θέση τοῦ βασιλιᾶ γιὰ νὰ ἀποτρέψει μιὰ κυβερνητικἡ κρίση, πού, ἐπειδὴ δὲν μποροῦ- σε νὰ τὴν βασίσει ἀκόμα σὲ ἀντικειμενικοὺς παράγοντες, θὰ ἐξασθένιζε τὴ θέση του. Κατὰ συνέπεια, ζήτησε ἐπίση- μα ἀπὸ τοὺς Συµµάχους νὰ μὴ στείλουν στρατὸ στὴ Θεσσαλο- νίκη, ἐνῶ συγχρόνως ἀνεπίσημα τοὺς παρακινοῦσε προσὠπικά νὰ προχωρήσουν ἀμέσως στὴν ἀπόβαση στρατευμάτων. Στην τελευταία περίπτωση θὰ ἔκανε μιὰ τυπικἡ διαμαρτυρία γιὰ δῆ- θεν παραβίαση τῆς ἑλληνικῆς οὐδετερότητας. Τὸ νόηµα αὖ- τῶν τῶν ἑλιγμῶν εἶναι σαφές: Ὁ Βενιζέλος εἶχε ἐλπίδες πὼς ἕνα τετελεσμένο γεγονὸς θὰ ἀνάγκαζε τὸ βασιλιὰ νὰ περάσει στὸ Στρατόπβδο τῶν Συμμάχων. Οἱ Σύμμαχοι, καὶ ἰδιαίτερα οἱ Βρετανοί, εἶχαν τὶς ἀντιρρήσεις τους σὸ μιὰ τέτοια ἀντιμε- τώπιση, γιατὶ ἀκόμα καὶ μιὰ τυπικὴ διαμαρτυρία θὰ ἔδινε στὴ Γερμανία, καὶ σὲ ἄλλους, τὴν εὐκαιρία νὰ παραλληλίσουν τὴν παραβίαση τῆς οὐδετερότητας τῆς Ἑλλάδος ἐκ μέρους τῶν Συμμάχων μὲ τὴν παραβίαση τῆς οὐδετερότητας τοῦ Βελ- γίου ἀπὸ τὴ Γερμανία. , Παρά τοὺς ἑλιγμοὺς τοῦ Βενιζέλου ἦταν ἀργὰ πλέον, γιατι ὁ βασιλιὰς εἶχε πάρει τὴν ἀπόφαση νὰ τὸν ἀποπέμψει καὶ ἤθελε ἁπλῶς νὰ κερδίσει χρόνο. Ὁ βασιλιὰς διαβεβαίωσε --- τὸ Βερολίνο πὠς εἶχε ἀποφασίσει νὰ διώξει τὸ Βενιζέλο «τὴν τελευταία στιγµή». Τὸ γεγονός, ποὺ ἀποκορύφωσε τὴν κρίση καὶ προκάλεσε τὴν παραίτηση τοῦ Βενιζέλου ἦταν ἡ ἔντυπω- σιακή του ὁμιλία στὴ Βουλή, τὴ νύχτα τῆς 4- 5 Ὀκτωβρίου. Οἱ προτάσεις του γιὰ ἐπέμβαση ἔδωσαν στὸ βασιλιὰ τὰ ὅπλα ποὺ ζητοῦσε ἀπὸ καιρό. Τὸ ἔδαφος γιὰ μιὰ τελικὴ σύγκρουση εἶχε ἤδη ἑτοιμαστεῖ. Ὁ βασιλιὰς εἶχε ἀποφασίσει νὰ ἐξαναγ- κάσει τὸ Βενιζέλο νὰ πάρει θέση στὴ Βουλὴ .καὶ ζήτησε ἀπὸ τοὺς ἡγέτες τῆς ἀντιπολιτεύσεως νὰ προκαλέσουν συζήτηση πάνω στὸ θέµα τῆς διαμαρτυρίας τῆς Ἑλλάδος γιὰ τὴν ἀπόβα- ση τῶν Συμμάχων στὴ Θεσσαλονίκη, ἔτσι ποὺ νὰ ἀναγκαστεῖ ὁ Βενιζέλος νὰ πάρει μιὰ καθαρὴ θέση πάνω στὸ θέµα αὐτό. Φαίνεται ὅτι εἶχε, ἐπίσης, ζητήσει ἀπὸ τὴν ἀντιπολίτευση νὰ προκαλέσει συζήτηση στὸ θέμα τῆς ἐφαρμογῆς τῆς ἕλ- ληνοσερβικῆς συνθήκης. Σ αὐτὸν τὸν ἑλιγμό του, ὁ βασιλιὰς ὑπολόγιζε καὶ στὴν ὑποστήριξη τῶν δυσαρεστηµένων Βενι- ζελικῶν. Στὴ Βουλὴ τὰ γεγονότα τῆς νύχτας τῆς 4-5 Οκτωβρίου ἐξελίχθηκαν ὅπως εἶχαν προγραμματιστεῖ. Ἡ ἀντιπολίτευση υἱοθέτησε μιὰ οὐδέτερη θέση, ἐπιμένοντας πὼς ἡ ἕλληνοσερ- βικὴ συνθήκη εἶχε καθαρὰ Βαλκανικὸ χαρακτήρα καὶ ἦταν, κατά συνέπεια, ἀνεφάρμοστη κάτω ἀπὸ τὶς ὑφιστάμενες συν- θῆκες, τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ Σερβία εἶχε ἐμπλακεῖ σὲ πόλεμο μὲ δύο Μεγάλες Δυνάμεις καὶ ἀφοῦ ἡ ἀνάμιξη ἄλλου Βαλκανι- κοῦ κράτους θὰ ἔπρεπε νὰ γίνει σὲ συνδυασμὸ μὲ μιὰ ἀπὸ τὶς δυνάµεις αὐτές. Ὁ Βενιζέλος δὲν ἄφησε καμιὰ ἀμφιβολία γιὰ τὶς προθέσεις του νὰ βοηθήσει τὴ Σερβία. Τὶς πρωινὲς ὧρες τῆς 5ης ζητήθηκε ψῆφος ἐμπιστοσύνης πάνω στὸ θέµα αὐτὸ καὶ ὁ Βενιζέλος ἔλαβε Ι42 ψήφους, οἱ ἀντίπαλοί του 102, μὲ 13 ψήφους ἀποχή. Τὸ ἀποτέλεσμα ἀναστάτωσε τὸ βασιλιά, γιατί, καθὼς εἶπε στὸ Γερμανὸ πρεσβευτή, αὐτὸ ἦταν «ἐπιφα- νειακἀ» τουλάχιστον νίκη τοῦ Βενιζέλου. Πίστευε πάντως ὁ ἴδιος ὅτι «οἱ ψῆφοι πρέπει νὰ ζυγίζονται παρὰ νὰ μετριοῦν- ται ἁπλῶς». Τὸ ἀποτέλεσμα ὅμως στὴ Βουλὴ δὲν ἐπηρέασε καθόλου τὴν πορεία τῶν γεγονότων. Στὴν ἀκρόασή του μὲ τὸ Βενιζέλο τὸ ἀπόγευμα τῆς ἴδιας μέρας, ὁ βασιλιὰς διαφάό- νησε μὲ τὶς προτάσεις τοῦ Βενιζέλου, πιστεύοντας ὁ ἴδιος στὴν τελικὴ νίκη τῆς Γερμανίας. Ἔτσι ὁ Βενιζέλος ἀναγκά- στηκε πάλι νὰ παραιτηθεῖ. #### Ἡ κυβέρνηση συνασπισμοῦ τοῦ Ζαἴμη καὶ ἡ συμμαχικὴ ἀπόβαση στὴ Θεσσαλονίκη Ἡ ἁπόβαση τῶν πρώτων ἀγγλο-γαλλικῶν στρατιωτικῶν μονάδων στὴ Θεσσαλονίκη εἶχε ἀρχίσει λίγες ὧρες πρὶν ἀπὸ τὴν παραίτηση τοῦ Βενιζέλου. Στὴν ᾿Αθήνα σχηματίστηκε κυβέρνηση συνασπισμοῦ μὲ πρωθυπουργὸ τὸ Ζαΐμη, τὸν πιὸ µετριοπαθὴ ἀντιβενιζελικὸ τῆς ἀντιπολιτεύσεως. Ἡ νέα κυ- βέρνηση συμπεριλάμβανε τοὺς πρώην πρωθυπουργοὺς Δρα- γούµη, Ράλλη, Θεοτόκη καὶ Γούναρη. Στὴν πρώτη τους συνάν- τηση μὲ τὸ βασιλιὰ συμφώνησαν μαζί του ὅτι ἡ ἑλληνοσερβι- κἡ συνθήκη δὲν μποροῦσε πιὰ νὰ ἐφαρμοστεῖ. "Ἡ στάση τοῦ βασιλιᾶ ἀπέναντι στοὺς Συμμάχους ἦταν μετριοπαθής, σχεδὸν ἐνθαρρυντική, στὴν πραγματικότητα ὅμως ἦταν ἁπατηλή. 'Ἡ ἀντίδρασή του στὴ νέα κατάσταση ποὺ εἶχε δημιουργηθεῖ στὴ Θεσσαλονίκη ὑπαγορεύτηκε ἀπὸ τὸ φόβο πιθανῶν Συμμαχικῶν καταπιεστικῶν µέτρων, ποὺ θὰ μποροῦσαν νἁ ἐπηρεάσουν καὶ αὐτὸν καὶ τὴ δυναστεία. Κατὰ συνέπεια, δὲν ἔφερε ἀντίρρηση στὴν ἀπόβαση τῶν Συμμάχων καὶ ὑποσχέθηκε πὼς θὰ συνεχιζόταν ἡ ἑλληνικὴ ἐπιστράτευση. Λίγες µέρες ἀργότερα ὅμως ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση ἀναγκά- στηκε, ἀπὸ τὰ ἴδια τὰ γεγονότα, νὰ ξεκαθαρίσει τὴ θέση της σχετικἁ μὲ τὶς συμμαχικές της ὑποχρεώσεις ἀπέναντι στὴ Σερβία. Ἐν ὄψει μιᾶς ἐπικείμενης βουλγαρικῆς ἐπιθέσεως ἑναντίον τῆς Σερβίας, ὁ Ζαΐμης πρόβαλε τὴ θέση ὅτι ἡ ἑλληνο- σερβικἡ συνθήκη εἶχε χαρακτήρα καθαρά Βαλκανικὸ καὶ προέβλεπε ἐμπλοκὴ σὲ πόλεμο µόνο μὲ τὴ Βουλγαρία καὶ ὄχι ## 30(33) μὲ τὶς Μεγάλες Δυνάμεις ἢ μὲ τὴ Βουλγαρία σὲ συνδυασμὀὸ μὲ μιὰ ἢ περισσότερες Μεγάλες Δυνάμεις. Ἔτσι ἡ τήρηση τῆς Συνθήκης δὲν μποροῦσε νἁ πραγματοποιηθεῖ κάτω ἀπὸ τὶς ὑφι- στάµενες συνθῆκες, γιατὶ ἡ βουλγαρικἡ ἐπίθεση στὴ Σερβία ἐπρόκειτο νὰ γίνει μὲ τὴ βοήθεια τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων. Τὰ ἐπιχειρήματα τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως μποροῦσαν βέβαια νὰ ἀντικρουσθοῦν εὔκολα. Ὅπως, πολὺ σώστά, ἀντέ- τεινε ἡ Σερβία, ἡ συνθήκη δὲν ἀφοροῦσε µόνο στὸ ἐνδεχό- µενο μιᾶς ἐπιθέσεως τῆς Βουλγαρίας, καὶ συνεπῶς δὲν ἔχανε τὴ δεσµευτική της δύναμη σὲ περίπτωση ποὺ ἡ Βουλγαρία θὰ ἔκλεινε συμμαχία μὲ ἄλλη δύναμη. Ἐφόσον τὸ ἀντικείμενο τῆς συνθήκης ἦταν ἡ ἐγγύηση τῆς ἐδαφικῆς ἀκεραιότητας τῶν συμβαλλομένων χωρῶν, μιὰ βουλγαρικἡ ἐπίθεση, ποὺ θὰ ἀπέβλεπε στὴν παραβίαση τῆς Σερβικῆς ἐδαφικῆς ἀκεραιότη- τας, θὰ ἀποτελοῦσε περίπτωση γιὰ ἐφαρμογὴ τῆς συνθήκης. Μὸὲ τὴν ἀθέτηση τῶν συμμαχικῶν της ὑποχρεώσεων, ἡ Ἑλλάδα περιέπλεξε τὴν πολιτικὴ τῶν Δυτικῶν Συμμάχων, ποὺ δὲν εἶχαν λύσει ἀκόμα τὶς διαφωνίες τους γύρω ἀπὸ τὸ θέµα τῆς ἑκστρατείας τῆς Θεσσαλονίκης. Ἡ ἔλλειψη ἑνὸς συντονισµένου σχεδίου γιὰ τὰ Βαλκάνια ἔφερε πάλι στὴν ἔπι- φάνεια τὴν ἑνδημικὴ διχογνώµία τῶν Σύμμαχων χωρῶν, δια- φωνία ποὺ ἐμπόδιζε μιὰ σύντονη καὶ ἀποφασιστικὴ δράση. Αποδείχτηκε ἐπίσης πὼς ἦταν ἐξίσου δύσκολο γιὰ τοὺς πρεσβευτὲς τῶν Συμμάχων στὴν ᾿Αθήνα νὰ δείξουν σύμπνοια γιὰ κοινἠ πολιτική. ᾽Απὸ τὸ ἄλλο µέρος, πολλοὶ ὁπαδοὶ τοῦ Βενιζέλου πρότειναν ναυτικἡ ἐπίδειξη δυνάµεως καὶ ἀποκλει- σμὸ τοῦ Πειραιᾶ, μὲ σκοπὸ νὰ ἀναγκάσουν τὸ βασιλιὰ νἀἁ παραιτηθεῖ ἀπὸ τὸ θρόνο’ ἦταν ὅμως σαφὲς πὠὼς μιὰ ἐπανάσταση θὰ ἦταν δύσκολο νὰ πετύχει, ὅσο ὁ στρατὸς βρισκόταν σὲ κινητοποίηση. Παρόλα αὐτά, οὔτε ὁ Βενιζέλος οὔτε οἱ Σύμµ- µαχοι εἶχαν ἑγκαταλείψει κάθε ἐλπίδα γιὰ τὴν τελικὴ εἴσοδο τῆς Ἑλλάδος στὸν πὀλεμο. Οἱ περιστάσεις ὡστόσο ἀπαιτοῦσαν ἄμεση ὁράση. Στὶς 6 Ὀκτωβρίου, οἱ αὐστρογερμανικὲς δυνάμεις ἐπιτέθηκαν ἑναντίον τῆς Σερβίας μιὰ ἑβδομάδα ἀργότερα ἐπιτέθηκε καὶ ἡ Βουλγαρία. Κάτω ἀπὸ τὴν πίεση τῶν γεγονότων ἡ Βρετανία προσπάθησε νὰ προὠθήσει τὴν ἀνασύσταση μιᾶς Βαλκανικῆς συμμαχίας μὲ τὴν ὑπόσχεση παροχῆς στρατιωτικῆς βοήθειας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴ Ρουμανία, ἂν παρενέβαιναν πρὸς ὑπο- στήριξη τῆς Σερβίας. Επιπλέον, πρόσφεραν στὴν Ἑλλάδα τὴν Κύπρο καὶ ἄλλα ὀφέλη μετὰ τὸ τέλος τοῦ πολέμου. ᾿Ενῶ ὅμως οἱ Σύμμαχοι σκέπτονταν νὰ προσθέσουν στὶς προσφο- ρές τους καὶ τὴ Θράκη, ἡ ᾿Αθήνα ἀπέρριψε τὴν πρόταση τῆς Βρετανίας. Στὸ μεταξύ, ἡ ἑσωτερικὴ κατάσταση χειροτέρευε, πράγµα ποὺ συνέβαλε στὴν ἐπίταση τῆς ἐχθρότητας τῶν Συμμάχων ἀπέναντι στὸ βασιλιὰ Κωνσταντῖνο καὶ τὴν κυβέρνησή του. Οἱ Βενιζελικοὶ τότε ἀντιμετώπισαν τὸ δίληµµα ἢ νὰ ἀποδεχτοῦν τὴν πολιτικὴ τῆς κυβερνήσεως ἢ νἁ τὴν καταψηφίσουν, προ- καλώντας ἔτσι τὴ διάλυση τῆς Βουλῆς καὶ τὴν προκήρυξη νέων ἐκλογῶν. Μὲ ἄλλα λόγια, ἀντιμετώπιζαν καὶ πάλι παρό- µοια κατάσταση μὲ ἐκείνη τῆς πρώτης παραιτήσεως τοῦ Βε- νιζέλου τὸ Μάρτιο. Οπωσδήποτε, οἱ συνθῆκες εἶχαν ἀλλάξει ριζικἁ ἀπὸ τότε καὶ εἶχαν γεννηθεῖ σοβαρὲς ἀμφιβολίες γιὰ τὸ ἀποτέλεσμα τῶν νέων ἐκλογῶν. Κατὰ τὸ τέλος Σεπτεµβρίου, ὁ ἐνθουσιασμὸς τοῦ λαοῦ πρὸς τὴν Επηίθπίε εἶχε ἐλαττωθεῖ σὲ µεγάλο βαθµό, λόγω τῆς πολιτικῆς τῶν Συμμάχων πρὸς τὴ Βουλγαρία, ποὺ τὴν ἐκμε- 'ταλλεύτηκε ἡ οὐδετερόφιλη γερμανόφιλη προπαγάνδα. Ὁ ἀντιβενιζελικὸς τύπος, ἐπίσης, στράφηκε ἐναντίον τῆς Συµ- μαχικῆς ἀποβάσεως στὴ Θεσσαλονίκη καὶ προσπάθησε νὰ καταστήσει τὴν ἑλληνικὴ ἐπιστράτευση ἀντιπαθὴ στὰ µάτια τοῦ λαοῦ, στρέφοντας ἔτσι τὴν κοινὴ γνώμη ἐναντίον τοῦ Βενιζέλου ποὺ ἡ πολιτική του εἶχε ὁδηγήσει στὴ λήψη τῶν δύο αὐτῶν µέτρων. Πολλοὶ ἐξέχοντες Βενιζελικοὶ φοβοῦνταν ὅτι νέες ἐκλογὲς πιθανὸν νὰ σήµαιναν ἥττα καὶ ὅτι ἡ διάλυση τῆς Βουλῆς, καὶ οἱ ἐκλογὲς ποὺ θά ἀκολουθοῦσαν ἀναπό- φευκτα θὰ ὄξυναν τὴν ἐσωτερικὴ διαμάχη. ᾽Αλλὰ καὶ τὸ ὑφι- στάµενο ἁδιέξοδο δὲν ἦταν δυνατὸν νἁ συνεχιστεῖ ἐπάπειρον. --- Ὁ κυριότερος λόγος τῆς παρατάσεώς του γιὰ τόσο χρονικὸ διάστηµα ἧταν ἡ ἐπιθυμία τοῦ Βενιζέλου νὰ ἀποφύγει τὴ διάλυση τῆς Βουλῆς καὶ τὴν προκήρυξη νέων ἐκλογῶν, πρὸς τὸ παρὸν τουλάχιστον, γιατὶ πίστευε ἀκόμα πὠὼς ἡ Ἑλλάδα θὰ ἀναγκαζόταν νἀἁ μπεῖ στὸν πόλεμο, ὅταν οἱ στρατιωτικὲς ἐπιχειρήσεις θὰ ἔφταναν στὰ σύνορά της. Τόση, ὅμως, ἦταν ἡ ἔνταση ποὺ ἐπικρατοῦσε, ποὺ ἕνα µόνο περιστατικό, κατὰ τὴ διάρκεια μιᾶς συζητήσεως στὴ Βουλή, στάθηκε ἀρκετὸ νὰ προκαλέσει κυβερνητικἡ κρίση. Καὶ οἱ δύο πλευρὲς φά- νηκαν ἁδιάλλακτες καὶ ἡ κυβέρνηση Ζαΐμη καταψηφίστηκε στὶς 22 Οκτωβρίου μὲ Ι47 ψήφους ἔναντι 114. Μετὰ µία ἑβδομάδα ἡ Βουλὴ διαλύθηκε καὶ προκηρύχτηκαν νέες ἐκλο- γὲς γιά τὶς 6 Δεκεμβρίου. Ὁ ἀντισυνταγματικὸς τρόπος ἀποπομπῆς τοῦ Βενιζέλου ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο καὶ ἡ διάλυση τῆς Βουλῆς, δύο φορὲς µέσα σὲ λίγους μῆνες, ὑπῆρξε ἀντικείμενο διαμάχης. Ἡ ἔπα- νάληψη ἐδῶ τῶν νομικιστικῶν ἐπιχειρημάτων δὲ θὰ συνέβαλε στὴ διαλεύκανση τοῦ θέµατος. Οἱ ὑποστηρικτὲς τοῦ Κωνσταντί- νου ἐπέμεναν ὅτι, σύμφωνα μὲ τὰ ἄρθρα 31 καὶ 37 τοῦ Συντά- γματος, τὸ δικαίωμά του νὰ διορίξει καὶ νὰ παύει ὑπουργοὺς καὶ νἁ διαλύει τὴ Βουλὴ ἦταν ἀπεριόριστο. Παρόλα αὐτά, ὅμως, μιὰ συγκριτικἠ µελέτη ὅλων τῶν ἄρθρων, ποὺ ἀναφέ- ρονται στὰ δικαιώµατα τοῦ θρόνου, ἀνασκευάζουν τὸ ἐπιχεί- ρηµα αὐτό. 'Ἡ ἀλήθεια βέβαια εἶναι ὅτι στὸ παρελθὸν ὁ βασιλιὰς τῆς "Ελλάδος, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων Βαλκανικῶν χωρῶν, εἶχε σηµαντικἡ καί, συχνά, ἀποφασιστικὴ ἐπίδραση στὸ θέµα τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς, ἀλλά ἡ προσπάθεια τοῦ Κωνσταντίνου νὰ ἐπιβάλει τὴν κυριαρχία τοῦ θρόνου καὶ ἡ προκλητική του συμπεριφορὰ ἀπέναντι στὴν καθιερωμένη κοινοβουλευτικἡ διαδικασία ἦταν καθαρῇ παράβαση καὶ τοῦ Συντάγματος καὶ μιᾶς μακροχρόνιας κοινοβουλευτικῆς πρα- κτικῆς. Σὲ τελευταία ἀνάλυση, τὸ ὅλο πρόβλημα ἔγκειται στὸ ἂν δέχεται κανένας τὴν ἀρχὴ τῆς κυριαρχίας τοῦ λαοῦ ἢ τῆς μοναρχικῆς ἀπολυταρχίας. ᾽Ανεξάρτητα, ὅμως, ἀπὸ τὰ προβλή- µατα ἑρμηνείας, ὅπως ἤδη ἀναφέρθηκε, ὁ Κωνσταντῖνος εἶχε σχεδιάσει τὴν ἀποπομπὴ τοῦ Βενιζέλου καὶ τὴ διάλυση τῆς Βουλῆς, πρὶν αὐτὴ ἀκόμη συνέλθει. Οἱ µηχανορραφίες του καὶ στὰ ἐξωτερικὰ καὶ στὰ ἐσωτερικὰ ζητήματα ἦταν καθαρὰ ἀντισυνταγματικές. #### Ἡ ἑκστρατεία τῆς Θεόσαλονίκης: Ἐνδοσυμμαχικὲς διαφωνίες καὶ τὸ ἁπαράσκευο τῶν Συμμάχων Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι ἡ στάση τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Ρουμανίας διευκόλυναν τὴ βουλγαρικἡ ἐπίθεση ἐναντίον τῆς Σερβίας καὶ συνέτειναν στὴν καταστροφἡ τῆς τελευταίας. Παράλληλα, δὲν πρέπει κανεὶς νὰ ξεχνᾶ ὅτι ἡ πολιτικὴ τῶν οὐδέτερων κρατῶν καθοριζόταν, σὲ µεγάλο βαθμό, ἀπὸ τὶς γενικὲς στρατιωτικὲς συνθῆκες καὶ τὴν πολιτικὴ τῶν Μεγά- λων Συμμάχων. Ἔτσι, ὅταν πιὰ τὰ πρῶτα συμμαχικὰ στρα- τεύµατα εἶχαν φθάσει στὴ Θεσσαλονίκη, ἡ µεγάλη ἀγγλογαλ- λικἡ ἐπίθεση, ποὺ εἶχε ἀρχίσει στὴν (Π8πιρᾶ6Πε, Αγίοίς καὶ 1.05, στὶς 25 - 26 Σεπτεµβρίου, εἶχε ἀσήμαντα ἀποτελέσματα, μὲ σημαντικὲς ἀπώλειες' οἱ Ρῶσοι, ποὺ ἤδη πολεμοῦσαν σὲ δικό τους ἔδαφος, μὸ δυσκολία κρατοῦσαν τὶς θέσεις τους, ἐνῶ ἡ ἐκστρατεία στὴν Καλλίπολη ὁδηγοῦσε σὲ καταστροφή. Κάτω ἀπὸ τέτοιες συνθῆκες, δὲν μποροῦσε κανεὶς νὰ περι- μένει διπλωματικὲς ἐπιτυχίες τῶν Συμμάχων στὰ Βαλκάνια, χωρὶς συγκεκριµένα κίνητρα, ὅπως μιὰ ἰσχυρὴ καὶ ἄμεση στρατιωτικὴ ὑποστήριξη. Ἡ ἐκστρατεία τῆς Θεσσαλονίκης, σχεδιασμένη γιὰ νὰ ἐξωθήσει τὴν Ἑλλάδα νὰ λάβει µέρος στὸν πόλεμο ὥστε νὰ σωθεῖ ἡ Σερβία, ἦταν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ καταδικασμένη : οὔτε σοβαρὸ στρατιωτικὀ σχέδιο ὑπῆρχε, οὔτε καὶ καμιὰ προκα- ταρκτικὴ συνεννόηση μεταδὺ τῶν Βρετανῶν καὶ τῶν Γάλλων εἶχε γίνει γιά τὶς ἄμεσες ἐπιχειρῆσεις τῶν δυνάµεών τους μετὰ τὴν ἄφιξή τους στὴ Μακεδονία. Ἐκεῖνο ὅμως ποὺ εἶχε μεγαλύτερη σηµασία στὴν περίπτωση αὐτὴ ἧταν ἢ ἀγγλο- ## 31(34) γαλλικὴ διαφωνία σχετικὰ μὲ τὴν ἑκστρατεία, ποὺ ἐκδηλό- θηκε ἀπὸ τὴν ἀρχή. ᾽Απὸ τὸ ξεκίνημά της ἡ γαλλικὴ πολιτικὴ καθορίστηκε ἀπὸ καθαρὰ πολιτικοὺς λόγους, τόσο ἐσωτερικοὺς ὅσο καὶ ἐξωτερικούς. Ὡς ἕνα βαθµό, αὐτὸ ἴσχυε καὶ γιὰ τοὺς Βρετανούς, ἀλλὰ στὴν περίπτωσή τους οἱ στρατιωτικοὶ παρά- γοντες βάραιναν περισσότερο ἀπὸ τοὺς καθαρὰ πολιτικούς. «οστόσο, σ᾿ αὐτὸ τὸ στάδιο, οἱ πολιτικοὶ λόγοι ἦταν ἐξίσου σοβαροί : μιὰ ἄρνηση νὰ σταλοῦν δυνάµεις, θὰ ἰσοδυναμοῦσε με ἐγκατάλειψη ὅλης τῆς Βαλκανικῆς χερσονήσου. Κανένας δὲν ἦταν διατεθειμένος νὰ σκεφτεῖ ἕνα τέτοιο ἑνδεχόμενο τὴ στιγµή, ποὺ ὑπολόγιζαν ἀκόμα στὴ συνεργασία τῆς Ελλά- δος καὶ ποὺ ἡ παρέμβαση τῆς Ρουμανίας δὲν εἶχε ἀποκλειστεῖ ἐντελῶς. Παρόλα αὐτά, ἡ πλειοψηφία τῆς βρετανικῆς πολι- τικῆς καὶ στρατιωτικῆς ἡγεσίας ἐξαρτοῦσε τὶς ἐπιχειρῆσεις τῆς Μακεδονίας ἀπὸ τὴν ἀνάληψη τῆς ὑποχρεώσεως ἀπο τὴν Ἑλλάδα νὰ πολεμήσει, καὶ ἔβλεπε τὸ ὅλο ἐγχείρημα μέ µεγάλη ἐπιφυλακτικότητα, ποὺ δὲν τὴν συμμερίζονταν οἱ Γάλλοι. Τελικά, οἱ Βρετανοὶ ὑπέκυψαν στὶς πολιτικὲς πιέσεις, ἀλλά, ὅταν μπόρεσαν νὰ συµβιβάσουν τὶς διαφορές τους μὲ τοὺς Γάλλους, ἦταν πιὰ πολὺ ἀργὰ νὰ σωθεῖ ἡ Σερβία, γιατι ἡ τύχη της εἶχε ἤδη κριθεῖ. Τὴν {1η Νοεμβρίου, ὁ βουλγα- ρικὸς στρατὸς εἶχε πλέον εἰσχωρήσει βαθιὰ στὸ σερβικὸ ἔδα- Φος, ἔχοντας ἀναπτύξει ἕνα μέτωπο μὲ ἰσχυρὲς στρατιωτικές δυνάµεις. Αὐτὴ ἡ κατάσταση συνέτριψε τὶς ἐλπίδες τῆς ἀγγλο- γαλλικῆς ἡγεσίας στὴ Μακεδονία, νὰ συνδεθοῦν τὰ στρα- τεύματά τους μὲ τὶς σερβικὲς δυνάµεις ποὺ ὑποχωροῦσαν. Ἔτσι, τὴν πρώτη ἑβδομάδα τοῦ Νοεμβρίου, τὰ βαλκανικά προβλήματα ἔμεναν ἀκόμα ἄλυτα' ἡ κατάσταση στὴν ᾿Αθήνα ἦταν ἀβέβαιη καὶ προμηνύονταν σοβαρὲς προστριβὲς μεταξὺ Ελλήνων καὶ Συμμάχων ἡ πρώτη φάση τῆς ἄτυχης ἔκστρα- τείας στὴ Θεσσαλονίκη πλησίαζε στὸ τέλος της χωρὶς ἀπο- τελέσματα: ἡ Σερβία εἶχε συντριβεῖ, καὶ στὴν «Ελλάδα οἱ Σύμμαχοι ἔχαναν σταθερὰ ἔδαφος. Οἱ τύχες τῶν Συμμάχων σὲ ὅλα τὰ μέτωπα βρίσκονταν σὲ ὕφεση. #### Ἡ πρωθυπουργία τοῦ Σκουλούδη καὶ οἱ ἑλληνοσυμμαχικὲς προστριβὲς Δὲν ὑπῆρχε τίποτα στὴ μακρόχρονη σταδιοδρομία τοῦ Σκουλούδη ποὺ νὰ δικαιολογεῖ τὴν ἀνάθεση σ᾿ αὐτὸν τῆς πρὠ- θυπουργίας, τὴ στιγμὴ μάλιστα ποὺ ἡ χώρα ἀντιμετώπιζε πρωτοφανὴ κρίση. ᾽Αλλά ὁὃ προορισμὸς τοῦ Σκουλούδη ἧταν νὰ ἐκτελεῖ καὶ ὄχι νὰ διαμορφώνει πολιτική, γιατὶ ὁ Κωνσταντῖ- νος καὶ τὸ ἄμεσο περιβάλλον του ὑπαγόρευαν τὴν πολιτική τοῦ ἔθνους. Ὁ Σκουλούδης ἀπέτυχε ὅμως οἰκτρὰ ἀκομα καὶ στὸ περιορισμένο αὐτὸ λειτούργημα. Ὁ κόμης ᾿Αλεσσάντρο ντὶ Μποσντάρι, ποὺ ἦταν τότε πρεσβευτὴς τῆς Ἰταλίας στην Αθήνα, σχολιάζοντας τὴν πρωθυπουργία τοῦ Σκουλούδη ἀναφέρει στὰ ἀπομνημονεύματά του ὅτι αὐτὴ ἦταν «μια σειρὰ ἀπὸ διπλωματικὲς κακοτυχίες ἐξίσου γελοῖες ὅσο καὶ τρα- γικές». Ἡ νέα κυβέρνηση (πρωθυπουργὸς καὶ ὑπουργὸς Ἔξωτε- ρικῶν Στέφ. Σ ουλο ιο, ᾿Εσωτερικῶν Δ. Γούναρης, Οἰκο- γομικῶν Στέφ. Δραγούμης, ᾿Εθνικῆς Οἰκονομίας καὶ Εκκλη- σιαστικῶν καὶ Παιδείας Γ. Θεοτόκης, Συγκοινωνίας Δ. Ράλ- λης, Στρατιωτικῶν Ἰ. Γιαννακίτσας καὶ Ναυτικῶν Π. Κουν- τουριώτης), ποὺ ἀνέλαβε ὑπηρεσία στὶς 25 Οκτωβρίου, ὑπο- σχέθηκε στοὺς Συμμάχους εὐμενὴ οὐδετερότητα καὶ φιλικὴ στάση ἀπέναντι στὶς Συμμαχικὲς Δυνάμεις στὴ Μακεδονία. Όμως πρὶν ἀκόμα προλάβουν οἱ Σύμμαχοι νὰ σταῦμίσουν τὴν πολιτική τους ἀπέναντι στὴν κυβέρνηση Σκουλούδη, ξέσπασε στὴν ᾿Αθήνα μιὰ κρίση πρώτου μεγέθους, όταν ὁ πρωθυπουργὸς πληροφόρησε τοὺς πρεσβευτὲς τῶν Συμμάχων πῶς, σὲ περίπτωση ποὺ οἱ σερβικὲς καὶ ἀγγλογαλλικὲς δυνά- μεις θὰ ὑποχωροῦσαν σὲ ἑλληνικὸ ἔδαφος, ἡ Ἑλλάδα θὰ ἦταν ὑποχρεωμένη νὰ θέσει σὲ ἐφαρμογὴ τοὺς ὄρους τῆς συνθήκης τῆς Χάγης, ποὺ πρόβλεπαν ὅτι ἕνα οὐδέτερο κράτος ἐπρεπε --- νὰ ἀφοπλίσει καὶ νά θέσει σὲ περιορισμὸ τὶς δυνάµεις τοῦ ἐμπόλεμου κράτους ποὺ εἶχαν εἰσχωρήσει στὸ ἔδαφός του. Αν δὲ γινόταν αὐτό, ἡ Ἑλλάδα διακινδύνευε τὴν οὐδετερότητά της καὶ ἔδινε ἀφορμὴ στὴ Βουλγαρία νὰ εἰσβάλει στὸ ἔδαφός της. Θορυβημένος ἀπὸ τὸν πιθανὸ ἀντίκτυπο τῶν δηλώσεών του, ὃ Σκουλούδης προσπάθησε νὰ ἐξηγήῆσει ὅτι εἶχαν παρανοή- θεῖ. στὴν πραγματικότητα, ὅμως, οἱ δηλώσεις του ἀντιπροσά- πευαν ἕνα σχέδιο ποὺ εἶχε ἐκπονηθεῖ ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο καὶ τὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο. Ἡ δύσκολη θέση τῆς κυβερνήσεως μπορεῖ νὰ κατανοηθεῖ µόνο µέσα στὸ πλαίσιο τῶν σχέσεων τοῦ Κωνσταντίνου μὲ τὸ Βερολίνο. Παρόλο ποὺ ἡ γερμανικἡ κυβέρνηση ἦταν βέβαιη πλέον γιὰ τὴν οὐδετερότητα τῆς Ἑλλάδος, δὲν μπόρεσε τὸν ᾿Οκτώβριο νὰ διαμορφώσει μιά πολιτικἠὴ ἀποτελεσματικῆς ἀντιμετωπί- σεως τοῦ ἑλληνικοῦ προβλήματος. ᾿Επειδὴ ὅμως οἱ συνεχιζό- µενες ἀφίξεις συμμαχικῶν δυνάµεων μποροῦσαν νὰ καταστή- σουν τὴ Θεσσαλονίκη βάση γιὰ μιὰ μελλοντικὴ δράση στὰ Βαλκάνια, τὸ Βερολίνο ζήτησε ἀπὸ τὴν ᾿Αθήνα νὰ θέσει σὲ ἐφαρμογὴ τοὺς ὄρους τῆς συνθήκης τῆς Χάγης, διαφορετικἀὰ ὁ βουλγαρικὸς στρατὸς θὰ καταδίωκε τοὺς ὑποχωροῦντες Συµ- µάχους καὶ µέσα στὸ ἑλληνικὸ ἔδαφος. Ὅταν τὸ θέµα συζητή- θηκε στὶς ἀρχὲς Οκτωβρίου, ὁ Μεταξᾶς ὑπέδειξε ὅτι εἶχε πλέον ἀποφασιστεῖ νὰ ἀφοπλισθοῦν καὶ νὰ τεθοῦν ὑπὸ περιο- ρισμὸ οἱ σερβικὲς δυνάµεις καὶ ὅτι οἱ ἀγγλογαλλικὲς δυνάµεις θὰ παρακωλύονταν καὶ θὰ «οὐδετεροποιοῦνταν». Ὁ Σκουλού- δης ὅμως εἶπε καθαρἀ ὅτι δὲν μποροῦσε νὰ ἀντιταχθεῖ στοὺς Συµµάχους διὰ τῶν ὅπλων σὲ περίπτωση ποὺ δὲ θὰ συμμορφό- νονταν μὲ τοὺς ὄρους τῆς συνθήκης τῆς Χάγης. Ἡ κύρια ἀνησυχία τοῦ Κωνσταντίνου σὲ ἐκείνη τὴ συγκυρία ἦταν ἡ ἀποφυγὴ τῆς βουλγαρικῆς εἰσβολῆς, πού, γιὰ ἐσωτερικοὺς λόγους, πιθανὸν νὰ τὸν ἀνάγκαζε νὰ λάρβει µέρος στὸν πόλεμο παρὰ τὴ θέλησή του. Εφόσον ἧταν ἀδύ- νατο νὰ ἀναγκάσει τοὺς Συμμάχους νὰ ἐκκενώσουν τὴ Μακε- δονία, προτίµησε νὰ τοὺς ἐξαπατήσει προκειµένου νὰ ξεπε- ράσει τὴν κρίση, ἀπειλώντας τους ἀπερίσκεπτα μὲ ἐνέργειες ποὺ δὲν εἶχε καμιὰ πρόθεση νὰ πραγματοποιήσει» Στὴν περί- πτωση ποὺ οἱ ἀπειλές του θὰ ἀστοχοῦσαν, θὰ μποροῦσε νὰ παρουσιάσει τὸν ἑαυτό του σὰν θύμα ἀνωτέρας βίας. Πάντως, καὶ ὁ Κωνσταντῖνος καὶ ἡ κυβέρνησή του χειρίστηκαν τὴν κατάσταση μὲ µεγάλη ἀδεξιότητα. Ὁ Σκουλούδης δὲν περίµενε οἱ Σύμμαχοι νὰ ἀντιδράσουν τόσο ἕντονα στὶς δηλώσεις του καὶ προσπάθησε, χωρὶς ἔπιτν- χία, νὰ ἁπαλύνει τὸν ἀντίκτυπο. Οἱ Σύμμαχοι ἧταν πολὺ ἀνή- συχοι καὶ ἀγανακτισμένοι, καὶ ἦταν ἔτοιμοι νὰ λάβουν αὐστη- ρὰ µέτρα, γιὰ νὰ προλάβουν πιθανὲς περιπλοκὲς μὲ τὴν Ἓλ- λάδα καὶ νὰ ἐξασφαλίσουν τὴν ἀσφάλεια τῶν στρατευμάτων τους. Ταυτόχρονα, ὁ στρατηγὸς ΜαυµΓίος Φ8ΓΓαΙΙ, διοικητὴς τῶν Συμμαχικῶν δυνάµεων στὴ Μακεδονία, πίεζε τὴν κυβέρνη- σή του νἁ λάβει δραστικἁ µέτρα, ἐπειδὴ ἦταν πολὺ δύσπιστος ἀπέναντι στὸ ἑλληνικὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο καὶ τοὺς πράκτορές του στὴ Μακεδονία, ποὺ στὴν πραγματικότητα ἕκαναν κατα- σκοπεία ὑπὲρ τῆς Γερμανίας. Οἱ Σύμμαχοι ἔδωσαν στοὺς Ἕλληνες νὰ καταλάβουν ὅτι ἦταν ἔτοιμοι νὰ χρησιμοποιήσουν βία καὶ ὅτι θὰ ἱκανοποιοῦν- ταν µόνο μὲ ἐπίσημη ἀνοικτὴ δήλωση ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ κυ- βέρνηση πὠς δὲ θὰ προσπαθοῦσε νὰ ἀφοπλίσει ἢ νὰ θέσει σὸ περιορισμὸ τὶς Συμμαχικὲς δυνάµεις. ΄Η ἀπάντηση τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως στὶς ἀρχικὲς προτάσεις τῶν Συµµά- χων ἦταν ἀόριστες καὶ ἐλάχιστα ἱκανοποιητικές. Ἐπειδὴ ὁ Κωνσταντῖνος ἦταν δεσμευμένος μὲ ὑποσχέσεις ἀπέναντι στὴ Γερμανία, ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση δὲν μποροῦσε νὰ κάνει καμιὰ ἀνοικτὴ δήλωση, ἑκτὸς ἂν ἄφηνε νἁ ἐννοηθεῖ ὅτι εἶχε γίνει κάτω ἀπὸ πίεση. Μὲ ἄλλα λόγια ἢ ἑλληνικὴ κυβέρνηση θὰ ὑπέκυπτε µόνο σὲ ἄσκηση βίας. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς κρίσεως, ἤ βρετανικὴ κυβέρνηση ἔστειλε στὴν Ελλάδα τὸν Ιωάννη Σταυρίδη, γενικὸ πρόξενο τῆς 'Ελλάδος στὸ Λονδίνο καὶ προσωπικὸ φίλο τοῦ Λόυντ Τζώρτί, σὲ ἀνεπίσημη ἀποστολὴ γιὰ νὰ ἀποσαφηνίσει τὴ στάση τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως. 'Η ἀποστολὴ ἐπιβεβαίωσε τοὺς ## 32(35) [ΕΙΚΟΝΑ] “Ο Στέφανος Σκουλούδης, ποὺ σχημάτισε κυβέρνηση στὶς ᾿Οκτωβοίου τοῦ 1916, ἐκλέχθηκε ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο γιὰ νὰ ἐκτελεῖ τὶς ὑπαγορεύσεις τῶν ἀνακτόρων καί, παρόλο ποὺ στὴν κυβέρνησή του συμμετεῖχαν αὐτοπροσώπως οἱ ἀρχηγοὶ τῶν ἀντιβενιζελικῶν κομμάτων ὡς ὑπουργοί, συµπεριφέρθηκε σὰν κυβέρνηση ἐλαττωμένου κύρους . φόβους τῶν Συμμάχων. ΄Ο βασιλιὰς ἦταν βέβαιος γιὰ τὴν τε- λικὴ νίκη τῆς Γερμανίας. Κατὰ τὴ γνώµη του ὁ πόλεμος θά τερµατιζόταν μὲ δύο πιθανοὺς τρόπους: ἢ τὴ συνῖριπτικἡ νίκη τῆς Γερμανίας, ἢ μιὰ τελµάτωση, ποὺ θὰ ἀπέβαινε σὲ ὄφελός της. Πάντως ἡ ᾿Ελλάδα δὲ θὰ ἐγκατέλειπε τὴν οὔδε- τερότητά της. Καὶ πραγματικά, ὁ Κωνσταντῖνος ἀπέκλεισε κάθε περίπτωση συνεννοῄσεως, μὴ ἀφήνοντας ἔτσι στοὺς Συµ- µάχους ἄλλη ἐπιλογὴ ἀπὸ τὸν καταναγκασμό. ᾽Αλλὰά καὶ ἡ ἐσωτερικὴ κατάσταση δὲν ἔδινε πολλὲς ἐλ- πίδες γιὰ τὴν ἐπάνοδο τοῦ Βενιζέλου στὴν ἀρχὴ μὲ ὁμαλὸ τρόπο. ὉΟ ἴδιος ὁ Βενιζέλος ἀναγνώριζε πώς, κάτω ἀπὸ τὶς .ὑπάρχουσες συνθῆκες καὶ μὲ περισσότερους ἀπὸ 400.000 ἄνδρες στρατευµένους, δὲ θὰ ἦταν δυνατὸν νάἀ νικήσει στὶς προσεχεῖς ἐκλογές, ἐκτὸς ἂν μποροῦσε νἁ προβάλει προεκλο- γικἀ μιὰ ὑπόσχεση τῶν Συμμάχων γιὰ ἀποστολὴ ἰσχυρῶν δυνάµεων στὰ Βαλκάνια. Σὲ περίπτωση ἀποτυχίας τοῦ σχεδίου βυτοῦ. εἶχε ἀποφασίσει νὰ προσβάλει τὴν ἀντισυνταγματικό- ητα τῆς ὑπάρχουσας κυβερνήσεως καὶ νὰ ἀποσυρθεῖ ἀπὸ τὴν προεκλογικἠ κίνηση. Σὲ καμιά ὅμως περίπτωση δὲν ἐπρόκειτο νὰ µείνει ἀδρανής. Ἠταν βέβαιος ὅτι ἢ πλειοψηφία τῶν στρα- τευµένων ἀνδρῶν ἦταν ὁπαδοί του καὶ ἦταν ἔτοιμος νὰ ἠγη- θεῖ ἑνὸς κινήματος παρὰ νὰ δεῖ νὰ καταστρέφεται τὸ μέλ- --- λον τῆς χώρας. ΄Η ἀπόφαση τοῦ Βενιζέλου, νὰ μποὺκοτάρει τὶς ἐκλογές, ἀπέκλειε κάθε πιθανότητα γιὰ συμβιβασμὸ µέσω μιᾶς κοινοβουλευτικῆς ἀντιπολιτεύσεως. Στὴν οὐσία, μὲ τὴν ἀπόφαση αὐτὴ ἔκανε τὸ πρῶτο βῆμα πρὸς τὴν ἐπανάσταση, ποὺ ἀκολούθησε μετὰ ἕνα χρόνο. ΄ΗἩ ἑλληνικὴ κυβέρνηση προσπάθησε ἐπανειλημμένα νὰ καθησυχάσει τὶς ἀνησυχίες τῶν Συμμάχων, ὑποσχόμενη ὅτι δὲν εἶχε πρόθεση νὰ ἐμποδίσει τὶς κινήσεις τους στὴ Μακε- δονία. ᾿Εκεῖνο ὅμως ποὺ κυρίως ἐνδιέφερε τὴν “Ελλάδα δὲν ἦταν τόσο ἣ εἴσοδος τῶν Συμμαχικῶν δυνάµεων στὸ ἔδαφός της, καθὠς ὑποχωροῦσαν ἀπὸ τὴ Σερβία, ὅσο τὸ ἐνδεχόμενο νὰ χρησιμοποιήσουν τὸ ἑλληνικὸ ἔδαφος σὰν βάση γιὰ µελ- λοντικὲς ἐπιχειρήσεις. Οἱ διαβεβαιώσεις τῆς ᾿Αθήνας ὅμως δὲν ἄλλαξαν τὴ στάση τῶν Συμμάχων ποὺ ἐξακολούθησαν νὰ πιέζουν γιὰ ἐπίσημες ἐγγυῆσεις. ᾿Ενῶ ἑτοιμάζονταν γιὰ μιὰ ναυτικἡ ἐπίδειξη δυνά- µεως, οἱ Βρετανοὶ ἐπέβαλαν περιορισμοὺς στὴν εἰσαγωγὴ διαφόρων εἰδῶν, ὅπως τὸ κάρβουνο καὶ ἄλλα βασικἀ εἴδη. Τὰ µέτρα αὐτὰ ὅμως προκάλεσαν ἀντιδράσεις στὴν ᾿Ελλάδα καὶ ἀποδείχτηκαν ἐπιζῆμια τόσο στοὺς Συμμάχους ὅσο καὶ στὸ Βενιζέλο. Μέσα σ᾿ αὐτὴ λοιπὸν τὴν ἀτμόσφαιρα οἱ Σύμµ- µαχοι πραγματοποίησαν τὸ ἀναμενόμενο διάβηµά τους στὶς 23 Νοεμβρίου, ζητώντας ἐπίσημες διαβεβαιώσεις ὅτι ὁ ἑλλη- νικὸς στρατὸς δὲ θὰ ἐπιχειροῦσε νὰ ἀφοπλίσει ἢ νὰ θέσει σὲ περιορισμὸ τὶς ὑποχωροῦσες Συμμαχικὲς δυνάµεις. ᾿Απαι- τοῦσαν ἐπίσης ὅλες τὶς ἀναγκαῖες διευκολύνσεις γιὰ τὴν κί- νηση τῶν στρατευμάτων τους, ὅπως τὴν ἐλεύθερη χρήση τῶν σιδηρόδροµων, τῶν δρόμων, καὶ τοῦ λιμένα τῆς Θεσσαλονίκης, ὅπως εἶχε ἤδη ὑποσχεθεῖ ὁ Ζαΐμης. Ὑποσχέθηκαν τέλος ὅτι θὰ ἀποζημίωναν τὴν ᾿Ελλάδα γιὰ κάθε φθορὰ ποὺ θὰ προκα- λοῦσε ἦ παρουσία τους στὴ Μακεδονία. 'Η ἑλληνικὴ κυβέρ- νηση δὲν εἶχε ἄλλη ἐκλογὴ παρὰ νὰ ὑποκύψει στὶς ἀπαιτῆσεις τῶν Συμμάχων. Τρεῖς ἡἩμέρες ἀργότερα ὅμως οἱ Σύμμαχοι ἔκαναν ἄλλο διάβηµα ποὺ ἀπαιτοῦσε τὴν ἀποχώρηση τῶν ἑλ- ληνικῶν δυνάµεων ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη καὶ τὶς γύρω περιο- χές, πλήρη ἔλεγχο τῶν δρόµων καὶ σιδηροδρόμων μέχρι τὰ σύνορα καὶ τὸ δικαίωµα νὰ καταδιώκουν καὶ νὰ καταστρέ- φουν ἐχθρικὰ ὑποβρύχια µέσα στὰ ἑλληνικὰ χωρικἀ ὕδατα. 'Ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση δέχτηκε καταρχὴν τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Συμμάχων καὶ συμφωνήθηκε νὰ ἀναθέσουν στὶς στρατιω- τικές τους ἀρχὲς τὸν καθορισμὸ τοῦ τρόπου ἐκπληρώσεως τῶν συμμαχικῶν ὅρων μὲ ἕνα ἁμοιβαῖα ἱκανοποιητικὸ τρόπο. 'Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὁ Κωνσταντῖνος καὶ τὸ Γενικὸ Ἔπι- τελεῖο δὲν εἶχαν καμιὰ πρόθεση νὰ διευθετήσουν σύντομα τὸ πρόβλημα. Ὁ σκοπός τους ἦταν νὰ ἐπιβραδύνουν τὶς δια- πραγματεύσεις μὲ τὸ στρατηγὸ βΦαΓΓ8Ι ὅσο τὸ δυνατὸ περισ- σότερο, γιὰ νὰ κερδίσουν χρόνο ὥσπου νἁἀ πληροφορηθοῦν πότε θὰ γινόταν ἢ ἀναμενόμενη γερμανικὴ ἐπίθεση ἐναντίον τῶν Συμμαχικῶν δυνάµεων τῆς Μακεδονίας, ἡ ὁποία, ἥλπιζαν, θἀ τὶς ἔριχνε στὴ θάλασσα. Παράλληλα ὁ Μεταξᾶς καὶ ἄλλοι ἐπιτελικοὶ σκέφτονταν τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς συμμαχίας μὲ τὴ Γερμανία. Οἱ Σύμμαχοι εἶχαν πλέον πεισθεῖ, ὅτι δὲν μποροῦσαν νὰ περιμένουν τίποτα ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο. Στὴν πραγµατικό- τητα, ὁ βασιλιὰς εἶχε δηλώσει καθαρὰ πώς, σὸ περίπτωση ποὺ οἱ Σύμμαχοι θἀ συνέχιζαν τὶς ἐπιχειρῆσεις τους στὴ Μακεδονία, θἀ ἀπέσυρε τὸ στρατό του καὶ θὰ ἄφηνε τὸ ἑλληνικὸ ἔδαφος µέχρι τὴ Θεσσαλονίκη ἀνοικτὸ στοὺς ἐμπολέμους. Τέτοια ἦταν ἡ ἐπικρατοῦσα κατάσταση στὴν Ελλάδα τότε ποὺ ὁ Ώεηγς (οεΠίη, μέλος τῆς γαλλικῆς κυβερνήσεως σὲ ἀποστολὴ στὴν Ελλάδα κατὰ τὸ τέλος Νοεμβρίου, δὲν ἔβλε- πε ἄλλη λύση τοῦ ἑλληνικοῦ προβλήματος παρὰ τὴν ἐκθρό- νιση τοῦ βασιλιᾶ. Τὰ προβλήματα ποὺ εἶχαν οἱ Σύμμαχοι μὲ τὴν Ελλάδα δὲν ἧταν τὰ µόνα ποὺ τοὺς ἀπασχολοῦσαν᾽ μιὰ διαμάχη πάλι εἶχε ξεσπάσει μεταξὺ τῶν Δυτικῶν Συμμάχων πάνω στὸ θέµα τῆς ἐκστρατείας στὴ Θεσσαλονίκη --- πράγμα ποὺ ἔκανε τὴν ᾿Αθήνα νὰ πιστέψει, πὼς ἴσως οἱ Σύμμαχοι θὰ ἐγκατέλειπαν τὴν ἐπιχείρηση τῆς Θεσσαλονίκης. 'Ἡ Βρετανία μάλιστα ## 33(36) πρότεινε τὴν ἀποχώρηση τῶν Συμμαχικῶν στρατευµάτώων ἀπὸ τη Μακεδονία ἐφόσον ὁ ἀρχικὸς σκοπὸς τῆς ἐκστρατείας είχε ἀποτύχει καὶ ὅλα τὰ στρατιωτικἁ ἐπιχειρήματα ἦταν κατὰ τῆς συνεχίσεως τῆς ἐπιχειρήσεως, ἡ βρετανικἡ κυβέρ- νηση ἀποδέχθηκε τὶς ὑποδείξεις τοῦ Γενικοῦ της ᾿Επιτελείου. Ἐσωτερικὲς ὅμως πιέσεις καὶ στὴν ᾽Αγγλία καὶ στὴ Γαλλία ανάγκασαν τοὺς Βρετανοὺς νὰ δεχτοῦν ἕνα συμβιβασμὸ ποὺ θὰ ἀπέτρεπε τὴν κρίση, καὶ παράλληλα θὰ ἀνέβαλε μιὰ ὁρι- στικἠὴ ἀπόφαση. Ὁ συμβιβασμὸς ἐπῆλθε στὶς 27 Νοεμβρίου/ 10 Δεκεμβρίου, ὁπότε ἀποφασίστηκε ἡ ὀχύρωση καὶ ἡ ἄμυνα τῆς Θεσσαλονίκης καὶ ἡ προσωρινή, τουλάχιστον, παραμονὴ ἐκεῖ τῶν Συμμαχικῶν δυνάµεων. Τὸ φλέγον ὅμως θέµα, τῆς ἐγκαταλείψεως δηλαδὴ ἢ τῆς διατηρήσεως τῆς Θεσσαλονίκης ὡς βάσεως, συμφωνήθηκε νὰ μὴ συζητηθεῖ: ἔτσι τὸ μέλλον τῶν Συμμαχικῶν δυνάµεων στὴ Θεσσαλονίκη ἔμεινε ἔκ- κρεµές. σοὰ Ἡ συμμαχικὴ συμφωνία ἀποτελοῦσε ἡμίμετρο' ἔδινε μιὰ προσωρινἠ λύση, ἀλλὰ ἀνέβαλε τὴν ἀντιμέτώπιση τοῦ σοβα- ᾿ Ρότατου προβλήματος τῆς ἑκστρατείας τῆς Θεσσαλονίκης, πράγμα ποὺ δυσκόλεψε τοὺς Συμμάχους ἀργότερα. Ἡ ἀἆνα- βολἠ ὅμως αὐτὴ ἀπέβη τελικὰ ὑπὲρ τῆς γαλλικῆς ἀπόψεως. Οἱ περιορισμένες, ἀλλὰ σοβορὲς αὐτὲς ἀποφάσεις, ποὺ λή- φθηκαν στὸ Παρίσι στὶς 26 - 27 Νοεμβρίου/9 - 10 Δεκεμβρίου, απέτρεψαν’ μιὰ κρίση καὶ µετρίασαν τὶς τεταμένες ἑνδοσυμ- μαχικὲς σχέσεις. ᾽Αλλά, ταυτόχρονα, ἡ ἐγκατάσταση ἑνὸς περιχσρακωµένου στρατόπεδου στὴ Θεσσαλονίκη ἔμελλε νά ἀποβεῖ πηγἡ συνεχῶν προστριβῶν μεταξὺ Ἑλλάδος καὶ Σὺµ- µάχων, μὲ “καταστρεπτικὲς συνέπειες γιὰ τὴν πιὸ ἀδύνατη πλευρά. Ἐνδ οἱ Σύμμαχοι διευθετοῦσαν τὶς διαφορές τους, ἐπῆλθε συμφωνία καὶ στὴν ᾿Αθήνα. Ἡ Ἑλλάδα συμφώνησε νὰ ἀπο- συρει τὸ 5ο Σῶμα Στρατοῦ ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη, ἐκτὸς ἀπὸ μιὰ µεραρχία, ἀφήνοντας ἔτσι τὸ πεδίο ἐλεύθερο στὶς ἐμπό- λεμες δυνάµεις γιὰ τὴν περίπτωση πού, συνεπεία τῶν συµµα- χικῶν κινήσεων, οἱ ἐπιχειρήσεις θὰ ἐκτείνονταν στὸ ἕλλη- γικὸ ἔδαφος. Οἱ Σύμμαχοι ἔμειναν ἱκανοποιημένοι καὶ συμφώνησαν νὰ χαλαρώσουν τὰ µέτρα κατὰ τῆς χώρας. Ἡ Ἰαλλικὴ ὅμως στρατιωτικὴ ἡγεσία δὲν ἦταν ἱκανοποιημένη μὲ τὴν κατά- σταση ποὺ ἐπικρατοῦσε, ἐνῶ οὔτε καὶ τὸ ἑλληνικὸ Γενικὸ Ἐπιτελεῖο ἔδειχνε διάθεση νὰ διευκολύνει τοὺς Συμμάχους. 'Ὅλο καὶ καθαρότερα φαινόταν ὅτι οἱ ἑλληνοσυμμαχικός διαφορὲς ἐπρόκειτο δύσκολα νὰ λυθοῦν, ἑξαιτίας τῆς ἀτμό- σφαιρας δυσπιστίας, καχυποψίας καὶ συνεχῶν προστριβῶν. Παρὰ τὶς αὐθαιρεσίες τῶν Συμμάχων, παραμένει γεγονός, όπως θὰ δειχθεῖ ἀργότερα, ὅτι καὶ ὁ βασιλιὰς καὶ τὸ Γενικὸ Επιτελεῖο ἦταν ἀποφασισμένοι νὰ ὑπονομεύσουν τὶς συµµα- χικὲς δυνάµεις τῆς Θεσσαλονίκης, καὶ εἶχαν ἀρχίσει να θεωροῦν μιὰ γερμανικἡ εἰσβολὴ στὴν Ἑλλάδα ἀπελευθερωτικὴ ἐνέργεια. Όπως ἦταν ἑπόμενο, οἱ ἑλληνοσυμμαχικὲς σχέσεις χει- ροτέρεψαν μὲ γοργό ρυθµό, φτάνοντας, στὶς ἀρχές Φεβρουα- ρίου, σὲ σημεῖο ἀνοικτῆς ρήξεως, κυρίως ἑξαιτίας τῆς αὐθαί- ρετης τακτικῆς τῶν γαλλικῶν ἀρχῶν στὴν Ἑλλάδα. Τὸ κυριό- τερο ὅμως γεγονός, ποὺ τὴν προκάλεσε, ἦταν ἢ κατάληψη τῆς Κέρκυρας ἀπὸ τοὺς Συμμάχους στὶς 28 Δεκεμβρίου/10 Ἰανουαρίου, μὲ σκοπὸ τὴ συγκέντρωση καὶ ἀναδιοργάνωση τῶν καταλοΐπων τοῦ σερβικοῦ στρατοῦ, προκειµένου νά τα χρησιμοποιήσουν ἀργότερα στὴ Μακεδονία. Σχεδὸν ταυτὸ- χρονα ἐντάθηκαν. ἀκόμα πιὸ πολὺ οἱ ἑλληνοσυμμαχικές σχέ- σεις, ἐξαιτίας ἐνεργειῶν τῶν Συμμάχων, ὅπως ἡ καταστροφἡ τῆς γέφυρας τοῦ Δεμὶρ - Ἱσσὰρ (Σιδηροκάστρου) καὶ ἡ κατάληψη τοῦ ὀχυροῦ τοῦ Καραμπουρνοῦ, ποὺ δέσποζε στὸν Κόλπο τῆς Θεσσαλονίκης. Τὰ καθημερινὰ σχεδὸν ταπεινῶ- τικὰ ἐπεισόδια καὶ ἡ παραβίαση τῶν ἑλληνικῶν κυριαρχικῶν δικάιωµάτων ἀπὸ µέρους τῶν Συμμάχων ἐξυπηρέτησαν τῆν ἀντισυμμαχικὴ προπαγάνδα, ἀλλὰ συνάµα ἀποξένώναν ὅλο Καὶ περισσότερο τοὺς Ἕλληνες ἀπὸ τοὺς Συμμάχους. Πρόπει νἁ διευκρινισθεῖ ὅμως ἐδῶ ὅτι οἱ αὐθαιρεσίες τῶν Συμμαχ]- --- κῶν ἀρχῶν στὴν Ἑλλάδα καί, ἰδιαίτερα, ἡ ἁδέξια καὶ ἁδιά- κριτη συμπεριφορὰ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ στὴν ᾿Αθήνα, ἦταν ἀντίθετες πρὸς τὶς συστάσεις τῆς Βρετανίας καὶ τῆς Ῥωσίας γιὰ μετριοπάθεια. ᾽Αλλὰ καὶ ὁ Γάλλος πρωθυπουργὸς Αὶςιϊάε . Βτίαπἀ καθὼς καὶ ὁ Γάλλος ἁρχιστράτηγος 1Ιοῇτα ἐπέμεναν σὲ μιὰ πολιτικὴ µετριοπάθειας, ἐπειδὴ θεωροῦσαν τὴν Ελλάδα πιθανἠἡ μελλοντικὴ σύμμαχο. ᾽Αλλὰ καὶ οἱ Σύμμαχοι μὲ τὴ σειρά τους ἀποξενώνονταν ὅλο καὶ περισσότερο ἐξαιτίας τῆς ἐσωτερικῆς καταστάσεως.᾽ Ὅπως ἔχει ἤδη ἀναφερθεῖ, μετὰ τὴν παραίτηση τοῦ Ζαΐμη διαλύθηκε ἡ Βουλὴ στὰ τέλη Ὀκτωβρίου καὶ προκηρύχθηκαν νέες ἐκλογὲς γιά τὶς 6 Δεκεμβρίου. Ὁ Βενιζέλος κατήγγειλε τὴν ἐνέργεια τοῦ βασιλιᾶ σὰν ἀντισυνταγματικὴ καὶ ἔδωσε στὴ δημοσιότητα προκήρυξη μὲ τὴν ὁποία ζητοῦσε ἀπὸ τοὺς ψηφοφόρους νὰ ἀπόσχουν ἀπὸ τὶς ἐκλογές. Φοβόταν ἐπίσης τὴ νοθεία στὶς ἐκλογὲς καὶ ὅτι ἡ κυβέρνηση θὰ χρησιµο- ποιοῦσε τὸ στρατὸ πρὸς ὄφελός της, ὁδηγώντας ἔτσι ἀναπό- φευκτα στὴν Ώττα τῶν Φιλελευθέρων. Εἶναι γεγονὸς ὅτι εἶχε ὑποδειχθεῖ στὸ πρῶτο καὶ δεύτερο Σῶμα Στρατοῦ, ποὺ εἶχαν. μείνει στὴν Παλαιά Ἑλλάδα, νὰ ἐπηρεάσουν τοὺς ψηφοφό- ρους, ὥστε νὰ ψηφίσουν ὑπὲρ τῶν κυβερνητικῶν κομμάτων. :Μὲ τὴν ἀποχὴ τῶν Φιλελευθέρων: ἡ προεκλογικὴ µάχη δόθήκε κυρίως μεταξὺ τοῦ Γούναρη καὶ τοῦ Ράλλη. Στὴν οὐσία οἱ ἐκλογὲς αὐτὲς ἦταν μιὰ µεγάλη «ἀποτυχία, γιατὶ τὸ μισὸ σχεδὸν ἐκλογικὸ σῶμα ἦταν ἐπιστρατευμένο καὶ δὲν μποροῦσε νὰ ψηφίσει. Τὰ ἀποτελέσματα τῶν, ἐκλογῶν τῆς όης Δεκεμβρίου δείχνουν ὅτι, ἐνῶ εἶχαν ψηφίσει 714.000 πολίτες τὸ Μάιο τοῦ 191», µόνο 250.000 προσῆλθαν στὶς κάλπες, ἕξι μῆνες ἀργότερα. Ἠταν φανερὸ πὠὼς ἡ βενιζελικὴ ἀποχὴ ἦταν ἑξαιρετικὰ ἐπιτυχής, ἰδιαίτερα σὲ περιοχὲς ποὺ ' εἶχαν προσαρτηθεῖ τελευταῖα, ὅπως ἡ Μακεδονία, τὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου καὶ ἡ Κρήτη. ᾿ΕἘπειδὴ ψήφισαν µόνο οἱ μισοὶ ἀπὸ τοὺς παρόντες ἐκλογεῖς, τὸ ἕνα τρίτο δηλαδἡ ἀπὸ τὸ σύ- . νολο τοῦ ἐκλογικοῦ σώματος οἱ Βενιζελικοὶ ἰσχυρίστηκαν ὅτι στὴν οὐσία εἶχαν κερδίσει τὶς ἐκλογές, πιστεύοντας πὼς ἡ πλειοψηφία τῶν ἐπιστρατευμένων ἀνδρῶν ἦταν Βενιζελικοἰ. Τὸ πρόβλημα εἶναι πιὸ περίπλοκο, γιατὶ δὲν ὑπάρχει τρόπος νὰ καθορίσει κανεὶς τὶς πολιτικὲς πεποιθήσεις τοῦ΄ στρατοῦ τὸ Δεκέμβριο τοῦ 1915. Αν λάβει κανεὶς ὑπόψη τὴν ἁἀστάθεια τῆς ἑλληνικῆς κοινῆς γνώμης, τὴν ἀπουσία ἀπρόσωπων πολι- τικῶν κομμάτων καὶ συγκεκριμένων πολιτικῶν ἰδεολογιῶν, τὴ ρευστότητα τῶν πολιτικῶν ὀργανώσεων καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ὅλα αὐτὰ λειτουργοῦσαν µέσα σὲ ἕνα πλαίσιο ἐξωτερικῶν πιέσεων ποὺ μποροῦσαν νὰ ταυτιστοῦν μὲ τὸ Βενιζέλο καὶ τὴν πολιτική του θέση, εἶναι δυνατὸν νὰ ὑποστηριχθεῖ μὲ βεβαιότητα ὅτι ἡ κοινὴ γνώμη μποροῦσε εὔκολα νὰ µετα- στραφεῖ ἐναντίον ἐκείνου ποὺ µόλις λίγους μῆνες πρὶν ἀπο- θέωνε.' Εἶναι ὅμως δύσκολο νὰ ἐκφράσει κανεὶς μὲ βεβαιό- τητα αὐτὴ τὴ γνώµη ὅσον ἀφορᾶ στὶς ἐκλογὲς τῆς όης Δε- κεµβρίου. Εἶναι βέβαιο ὅτι ἀπὸ τὸ καλοκαίρι τοῦ Ι19ἱ5 ἡ Συμμαχικἡ πολιτικὴ καὶ ἡ ἀντιβενιζελικὴ καὶ οὐδετερόφιλη . προπαγάνδα στάθηκαν σοβαρὲς αἰτίες γιὰ. νὰ χάσει ἔδαφος ὁ Βενιζέλος. Τὸ ἂν ὅμως θὰ ἔχανε τὶς ἐκλογὲς ἢ ὄχι τὸ Δε- -κέμβριο τοῦ 1915, δὲν εἶναι εὔκολο νἁ διαπιστωθεῖ. Στὶς ἐκλογὲς αὐτὲς ἐκλέχθηκαν : 256 τοῦ κόµµατος τῶν Ἔθνικο- φρόνων τοῦ Γούναρη, 2] Θεοτοκικοί, 18 Ραλλικοί, 7 τοῦ νέου Ἐθνικοῦ Συντηρητικοῦ κόµµατος τοῦ Ἡ. Στράτου,6ό Μαυρο- µιχαλικοί, 5 τῆς Μακεδονικῆς 'Ὁμάδας τοῦ Στ. Δραγούμη καὶ 3 Προοδευτικοὶ τοῦ Δημητρακόπουλου. Στὸ σύνολο τῶν 316 βουλευτῶν προστέθηκαν μετὰ τὴ συγκρότηση τῆς Βουλῆς σὲ σῶμα καὶ 19 Βορειοηπειρῶτες βουλευτὲς (11 τοῦ ᾿Αργυρο- κάστρου καὶ 8 τῆς Κορυτσᾶς). σος Εἶναι πάντως βέβαιο ὅτι τὸ ἀποτέλεσμα τῶν ἐκλογῶν αὔξησε τὴν ὑπάρχουσα ἔνταση, γιατὶ οἱ Σύμμαχοι δέχτηκαν, ὅπως ἦταν φυσικό, τὴ θέση τοῦ Βενιζέλου ὅτι ἡ Βουλὴ ἦταν ἀντισυνταγματική. 'Ὁπωσδήποτε δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ θεωρη- θεῖ ἡ νέα Βουλὴ νομοθετικὸ σῶμα ποὺ ἀντιπροσώπευε τὴ λαϊκὴ θέληση. Στὸ ἑξῆς ἡ χώρα θὰ κυβερνιόταν οὐσιαστικὰ ἀπὸ τὸ βασιλιὰ καὶ τοὺς ἄμεσους συμβούλους του. Μὲ τὴν ## 34(37) [ΕΙΚΟΝΑ] :Ο Γάλλος στρατηγὸς δαγγαϊ], ἀρχηγὸς τῶν Συμμαχικῶν στρα- τευµάτων στὸ µέτωπο τῆς Μακεδονίας ἀπὸ τὸ Σεπτέμβριο τοῦ 1916 ὣς τὸ Δεκέμβριο τοῦ 1917, ἔπαιξε σημαντικὸ ϱόλο στὶς ἐσωτερικὲς ἐξελίξεις τῆς "Ελλάδος, ἐνισχύοντας τὸ κίνημα τῆς ᾿Εθνικῆς "Αμυνας καὶ τὴν προσωρινὴ κυβέρνηση Βενιξέλου καὶ πρωτοστατώντας στὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου τὸ Μάιο τοῦ 1917. ἐμμονή του νὰ χαράσσει καὶ νἁ ἐφαρμόζει τὴν ἐθνικὴ πολι- τικὴ καθὼς καὶ μὲ τὴν προβολἠἡ τοῦ ἑαυτοῦ του ὡς στηρίγµα- τος µερίδας µόνο τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, ὁ βασιλιὰς εἶχε οὖσια- στικἁ κατεβεῖ στὸ ἐπίπεδο πολιτικοῦ ἀρχηγοῦ, παραβιάζοντας τὸ ἀνεύθυνο τοῦ ἀνώτατου ἄρχοντα. Στὸ ἑξῆς θὰ θεωροῦνταν ἀναπόφευκτα ὑπεύθυνος γιὰ τὶς πολιτικὲς συνέπειες τῶν πράξεών του. Ἡ ἀποχὴ τοῦ Βενιζέλου, ἐνέργεια ποὺ τὸν τοποθέτησε , στὴν ἐξωκοινοβουλευτικὴ ἀντιπολίτευση, ἀποτέλεσε τὸ πρῶτο βῆμα πρὸς τὸ μελλοντικό του κίνημα. Συγκρατήθηκε ὅμως καὶ δὲν προχώρησε σὲ μιὰ τέτοια λύση τὴν περίοδο αὐτή, κυρίως γιατὶ ἡ ᾽Αγγλία δὲν εἶχε διάθεση τότε νὰ βοηθήσει ἕνα ἐπαναστατικὸ κίνηµα. Παρόλα αὐτά, οἱ καταβολὲς τοῦ κινήματος τῆς Θεσσαλονίκης, στὸ τέλος τοῦ καλοκαιριοῦ τοῦ Ι96, μποροῦν νὰ ἀναχθοῦν στὰ τέλη Δεκεμβρίου. Τὶς πρῶτες ὅμως ἐνέργειες δὲν τὶς ἔκανε ὁ Βενιζέλος, παρόλο ποὺ ἔδωσε τὴν ἔγκρισή του καὶ ἐνθάρρυνε τὴν ὀργάνωση τοῦ κινήματος. Φοβούμενοι μιὰ πιθανὴ βουλγαρικὴ εἰσβολῆ, ποὺ θὰ σήμαινε τὴν καταστροφἡἠ τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου τῆς --- Μακεδονίας καθὼς δὲ θὰ ὑπῆρχε ἀντίσταση ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς κυβερνήσεως, μερικοὶ Βενιζελικοὶ στὴ Θεσσαλονίκη ὀργάνωσαν στὰ µέσα Δεκεμβρίου 195 τὴν ᾿Επιτροπὴ ᾿Εθνικῆς "Αμυνας ὑπὸ τοὺς Αλέξανδρο Ζάννα, Περικλῆ ᾿Αργυρόπουλο, πρώην νομάρχη τῆς Θεσσαλονίκης, καὶ Παμίκο Ζυµβρακάκη, ἡγετικὸ στέλεχος τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1909. Ἔγιναν, ἐπί- σης, ὀργανωτικὲς ἐνέργειες ἀπὸ τοὺς βενιζελικοὺς ἀξιωματι- κοὺς «τῆς Δράμας καὶ τῶν Σερρῶν. Ζητήθηκε, ἀκόμα, ἀπὸ τοὺς στρατηγοὺς Λεωνίδα Παρασκευόπουλο καὶ ᾿Εμμανουὴλ Ζυµβρακάκη, διοικητὲς ἀντίστοιχα τῆς ΙΌης καὶ Ι {ης µεραρ- χίας, νὰ ἐνεργήσουν γιὰ τὴ δηµιουργία μιᾶς στρατιωτικῆς ἐπαναστατικῆς ὀργανώσεως. Όλες αὐτὲς οἱ ἐνέργειες ἔγιναν μὲ τὶς εὐλογίες τοῦ στρατηγοῦ Φατταί]. Αὐτὴ φαίνεται ἦταν ἡ ἀρχὴ τοῦ κινήματος τῆς ᾿Εθνικῆς Αμυνας, ποὺ ἀργότερα ἔκανε τὸ κίνηµα στὴ Θεσσαλονίκη. Ὅ Βενιζέλος, ἂν καὶ ἐνθάρρυνε καὶ ὑποστήριζε τὸ κίνηµα, δὲν ἦταν ὁ ὑποκινητὴς τῆς ὀργανώσεως. Δὲ γνωρίζουμε ὣς πιὸ σημεῖο ἦταν ἐνήμερη ἡ ᾿Αθήνα γιὰ τὶς ἐνέργειες αὐτές, ἀλλὰ ὁ βασιλιὰς καὶ ἡ κυβέρνησή του ἄνη- συχοῦσαν γιὰ μιὰ βενιζελικἡὴ ἐπανάσταση. Φαίνεται ὅμως πὼς καὶ ὁ ἴδιος ὁ Βενιζέλος δίσταζε, γιατὶ τὸ βασικό του μέλημα ἦταν νὰ δημιουργηθοῦν οἱ κατάλληλες συνθῆκες ποὺ θὰ ἐπέτρεπαν τὴν ἔξοδο τῆς 'Ελλάδος στὸν πόλεμο, καὶ ὄχι νὰ ἡγηθεῖ ἑνὸς ἀντιδυναστικοῦ κινήματος ἣἢ νὰ ὑποθάλψει ἕναν ἐμφύλιο πόλεμο, ποὺ στὴν πραγματικότητα θὰ ἐμπό- διζε τὴν πραγματοποίηση τῶν σχεδίων του. ᾿Εκεῖνο ποὺ βασικἁ ἀποθάρρυνε τὸ Βενιζέλο ἦταν ἡ ἁἀπουσία τῆς συμμαχικῆς ὁμοφωνίας γιὰ τὸ πῶς θὰ λυνόταν τὸ ἑλληνικὸ πρόβλημα. Ἡ ἔλλειψη μιᾶς κοινῆς συμμαχικῆς πολιτικῆς ἀπέναντι στὴν Ελλάδα καί, εἰδικότερα, στὴ Μακεδονικἡ ἐκστρατεία; συνέτεινε σὲ μιὰ προσωρινἠ ὕφεση τὸ Φεβρουάριο καὶ Μάρτιο, ἀλλὰ ὁ κύριος παράγοντας ποὺ τὴν προκάλεσε ἦταν ἡ κρίση στὸ Δυτικὸ Μέτωπο, ποὺ ἄρχισε μὲ τὴ µάχη τοῦ Βερντὲν (8/21 Φεβρουαρίου), ἡ ὁποία ἔθεσε ἔτσι τὸ πρόβλημα τῆς Θεσσαλονίκης σὲ δεύτερη µοίρα. 'Ἡ ἀντίθεση τῆς Βρετανίας στὶς γαλλικὲς αὐθαιρεσίες στὴν 'Ελλάδα σχετιζόταν μὲ δύο ἀλληλένδετους παράγοντες :) τὴ θέση τῶν Συμμάχων στὴ Μακεδονία καὶ 2) τὴν ἐσωτερικὴ κατάσταση στὴν Ελλάδα. Κατὰ τὴν περίοδο αὐτή, ἡ Βρετανία ἦταν ἀντίθετη στὶς ἐπι- χειρήσεις τῆς Μακεδονίας, ἀλλὰ δὲν εἶχε διαμορφώσει μιά σαφὴ πολιτικὴ γιὰ τὴ μελλοντική της θέση στὰ Βαλκάνια καὶ γιὰ τὸ ποιὸς θὰ ἧταν ὁ ἁπώτερος, μᾶλλον, παρὰ ὁ ἄμεσος σκοπὸς τῆς παρουσίας τῶν Συμμάχων στὸ χῶρο αὐτό. 'Ἡ ἀγγλογαλλικὴ διαφωνία πάνω στὴ Μακεδονικἡ ἐκστρατεία καθιστοῦσε δύσκολη τὴ δηµιουργία μιᾶς σαφοῦς πολιτικῆς ἀπὸ µέρους τῆς ᾽Αγγλίας πρὸς τὴν Ελλάδα καὶ τὸ Βενιζέλο. Ἡ στάση τῆς Βρετανίας ἀπέναντι στὶς μακεδονικὲς ἐπιχει- ρήσεις καθόρισε καὶ τὴ µετριοπάθειά της ἀπέναντι στὸ πρό- βληµα τῆς Ελλάδος. Ἠταν πλέον φανερὸ πὼς ὁ Βενιζέλος δὲν μποροῦσε νὰ βασιστεῖ στὴν ὑποστήριξη τῆς Βρετανίας γιὰ μιὰ ἀποφασιστικὴ ἐνέργεια. Τελικὰ ὅμως τὰ γεγονότα στὴν Ελλάδα δὲ συνέβαλαν στὴν ἄσκηση μετριοπαθοῦς πολιτικῆς. Ἡ κατάληψη τοῦ ὀχυροῦ Ροῦπελ ἀπὸ τὴ Βουλγαρία στὰ µέσα Μαΐου ἔδωσε ἀφορμὴ γιὰ μιὰ ἀκόμα κρίση ποὺ ὁδήγησε στὴν ἐπέμβαση τῶν Συμμάχων καὶ στὴν πτώση τοῦ Σκουλούδη, τελευταία συνέπεια τῆς φάσεως ἑἐκείνης στὶς σχέσεις τοῦ Κωνσταντίνου μὲ τὸ Βερολίνο, ποὺ ἄρχισε τὸ Δεκέμβριο τοῦ προηγούμενου ἔτους. #### Ἑλληνο-γερμανικὲς σχέσεις: Νοέμβριος 1915 - Μάιος 1916 ᾽Απὸ τὸ Νοέμβριο τοῦ Ι9»5, μέχρι τὸ τέλος τῆς ἀνοίξεως τοῦ Ι96, οἱ ἑλληνο-γερμανικὲς συζητήσεις περιστρέφονταν γύρω ἀπὸ τὸ θέµα τῆς γερμανο-αύὐστρο-βουλγαρικῆς ἐπι- θέσεως ἐναντίον τῶν Συμμαχικῶν δυνάµεων στὴ Μακεδονία. Μιὰ καὶ ἡ 'Ελλάδα δὲν μπόρεσε νὰ «ἀπομονώσευ τὶς Συµ- μαχικὲς δυνάµεις, ὅπως ὑποσχέθηκε στὴ Γερμανία τὸν ΟὈκτώ- βριο τοῦ Ι95, ξαναπαρουσιάστηκε ὁ κίνδυνος μιᾶς γερµανο” βουλγαρικῆς εἰσβολῆς στὴν ἑλληνικὴ Μακεδονία. 'Η Γερ- ## 35(38)) µανία ἀντιμετώπιζε σοβαρὸ δίλημμα γύρω ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ πρόβλημα, γιατὶ δὲ βρισκόταν εὔκολα λύση ποὺ νὰ ἵκανο- ποιεῖ τόσο τοὺς Συμμάχους της ὅσο καὶ τὴν Ελλάδα. ἼΑνα- γνωρίζοντας τὴ λεπτὴ θέση τοῦ Κωνσταντίνου, ἡ πολιτικὴ ἡγεσία τῆς Γερμανίας προσπαθοῦσε νὰ ἀποφύγει ὁτιδήποτε θὰ τὸν ἔφερνε σὲ δύσκολη θέση καὶ θὰ ἔριχνε τὴν Ἑλλάδα στὰ χέρια τῶν ἐχθρῶν τῆς Γερμανίας --- πράγµα ποὺ πιθανό- τατα θἀ ἔπειθε τὴ Ρουμανία νά κινηθεῖ ἐναντίον τῶν Κεντρι- κῶν Δυνάμεων, προκαλώντας ἔτσι τὴν κατάρρευση τῆς γερ- μανικῆς πολιτικῆς στὰ Βαλκάνια. Γι αὐτὸ τὸ λόγο τὸ Βερολίνο προσπάθησε νὰ συγκρατήσει τὴ Βουλγαρία καὶ τὴν Τουρκία, καὶ συμφώνησε νὰ βοηθήσει οἰκονομικὰ τὸν Κωνσταντῖνο. Δὲν πέτυχε ὅμως στὴν προσπά- θειά της νὰ ἀποτρέψει τὸ διωγμὸ τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου τῆς Μικρᾶς ᾿Ασίας καὶ τῆς Θράκης. Ὅσο γιὰ τὴν Τουρκία θὰ προτιμοῦσε νὰ δεῖ τὴν Ελλάδα νὰ παίρνει µέρος στὸν πό- λεμο ἐναντίον τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων, γιὰ νὰ μπορέσει νὰ λύσει ὁριστικὰ τὸ πρόβλημα τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου τῆς Μικρᾶς ᾽᾿Ασίας. ΄Ὅπως ἔγραψε τότε στὸ Βερολίνο ὁ Γερμα- νὸς ναυτικὸς ἀκόλουθος στὴν Κωνσταντινούπολη: «Ἡ ἔπι- θυµία εἶναι ἡ μητέρα τῆς σκέψεως καὶ ἡ ἐπιθυμία τοῦ τουρ- κικοῦ σωβινισμοῦ εἶναι νἁ λύσει τὸ ἑλληνικὸ πρόβλημα κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ πολέμου, μὸ τὸν ἴδιο τρόπο ποὺ αὐτὸς (ὁ Ἐμ- βὲρ πασὰἀς) πιστεύει πὼς ἔχει δώσει λύση καὶ στὸ ᾿᾽Αρμενικὸ πρόβλημα». Τὸ Βερολίνο ἐπέμενε ὅτι ἡ δίωξη τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου ἔπρεπε νὰ σταματήσει’ σταδιακἁ ὅμως ὑπερίσχυσαν στρατιωτικοὶ λόγοι καὶ ἀνέστειλαν τὶς πιέσεις τοῦ Βερολίνου - τόσο στὴν Τουρκία ὅσο καὶ στὴ Βουλγαρία. Ἠταν φανερὸ πὼς οἱ συνεχιζόµενοι διωγμοὶ τοῦ ἑλληνι- κοῦ «στοιχείου τῆς Μικρᾶς ᾿Ασίας καὶ τὸ ὀξυνόμενο προσφυ- γικὸ πρόβλημα θὰ ἑνίσχυαν ἀναπόφευκτα τὴ θέση τῶν ὁπαδῶν τῆς συμμετοχῆς τῆς Ἑλλάδος στὸν πόλεμο. 'Η πιθανότητα μιᾶς ἑλληνοιουρκικῆς συνεννοήσεως ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς Γερμα- νίας θὰ μποροῦσε νὰ ἀποσοβήσει ἢ τουλάχιστον νὰ περιορίσει στὸ ἐλάχιστο τὴ δίωξη τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου τῆς Τουρ- κίας καί, συνεπῶς, νὰ λύσει γιὰ τὸν Κωνσταντῖνο ἕνα σοβαρὸ ἐσωτερικὸ πρόβλημα. Ἐνόψει αὐτοῦ τοῦ ἐνδεχομένου τὸ ἑλλη- νικὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο, καὶ ἰδιαίτερα ὁ Μεταξᾶς, ἐνεργώντας κατ ἐντολὴ τοῦ Κωνσταντίνου καί, ἀρχικά, χωρὶς τὴ γνώση τῆς κυβερνήσεως, πρότειναν στὸ Βερολίνο τὴ σύναψη συµφωνί- ας μεταξὺ τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Τουρκίας ἀφενὸς καὶ τῆς Βουλ- Υαρίας ἀφετέρου, μὲ βάση τὴν ἁμοιβαία ἀναγνώριση τῆς ἐδαφι- κῆς τους ἀκεραιότητας. Μιὰ ἑλληνοτουρκικὴ συνεννόηση βρισκόταν µέσα στὰ πλαίσια τῆς µακροπρόθεσµης πολιτικῆς τοῦ Κωνσταντίνου, δηλαδἠ τῆς συνάψεως μιᾶς συμμαχίας μὲ τὴν Τουρκία (ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς Γερμανίας), ποὺ θά ἐπεκτει- νόταν ὥστε νὰ συμπεριλάβει καὶ τὴ Ρουμανία. Ἡ ἀντίδρα- ση τοῦ Βερολίνου στὶς προτάσεις τοῦ Κωνσταντίνου ἦταν χλιαρή, γιατὶ ἡ ἀποτυχία τῶν προτεινόμενων διαπραγµατεύ- σεων ἦταν βέβαιη ἐκ τῶν προτέρων. Ἠταν φανερό, πὼς οὔ- τε ἡ Τουρκία οὔτε ἡ Βουλγαρία ἦταν διατεθειµένες νὰ ἀνα- γνωρίσουν τὴν ἐδαφικὴ ἀκερἀιότητα τῆς Ἑλλάδος. Τὸ Βερο- λίνο ἐπίσης φοβόταν ὅτι ἡ Ἑλλάδα ὡς σύμμαχος θὰ ἀποτε- λοῦσε παθητικό, γιατὶ σὲ περίπτωση ἀποκλεισμοῦ της θὰ ἀντιμετώπιζε πρόβλημα λιμοῦ, ἐνῶ μιὰ οὐδέτερη Ελλάδα πα- ρουσίαζε γι᾿ αὐτοὺς περισσότερα πλεονεκτήματα. Γιὰ τοὺς πα- ραπάνω λόγους, ἡ Γερμανία υἱοθέτησε στάση ἀναβλητικότη- τας καὶ σιγὰ σιγὰ ἄφησε τὸ ὅλο θέµα νὰ λησμονηθεῖ. Παράλληλα ὅμως ἡ Γερμανία βελτίωσε τὴ θέση της στὴν Ἑλλάδα, παρέχοντας στὸν Κωνσταντῖνο τὴν τόσο ἀναγκαία οἰκονομικὴ βοήθεια. Πιεζόµενος ἀπὸ τὴν οἰκονομικὴ κρίση ποὺ προκάλεσε ἡ ἐπιστράτευση καὶ σὰν ἀντίδραση στὶς Συµ- - μαχικὲς πιέσεις (πρὸς τὰ µέσα Νοεμβρίου 1915), ὁ Κωνσταν- τῖνος ἔκανε προσωπικὴ ἔκκληση στὸ Βερολίνο, γιὰ ἕνα δά- γειο 150 ἑκατομμυρίων φράγκων. Γιὰ νὰ τὸν βοηθήσουν νὰ ἀντεπεξέλθει στὶς πιέσεις τῶν Συμμάχων, οἱ Γερμανοὶ πρὀ- σφεραν ἀμέσως δάνειο 40 ἑκατομμυρίων µάρκων, ἐνῶ ἕνα δεύ- τερο δάνειο παρασχέθηκε ἀργότερα. --- Μετὰ τὰ µέσα Νοεμβρίου, τὸ ἐπεῖγον πρόβλημα γιὰ τὶς ἕλληνο-γερμανικὲς σχέσεις ἦταν ἡ παρουσία τῶν Συμμάχων στὴ Μακεδονία. Ὁ Κωνσταντῖνος πληροφόρησε τὸ Βερολί- νο ὅτι, ἐφόσον οἱ Σύμμαχοι εἶχαν ἀρνηθεῖ νὰ ἐκκενώσουν τὴ Μακεδονία, δὲ θἀ εἶχε ἀντίρρηση γιὰ μιὰ αὐστρο-γερμανικὴ ἐπίθεση ἐναντίον τῶν Συµµάχων στὴ Μακεδονία. Ἐπέμενε, ὅμως, νὰ μὴ συμμετάσχουν στὴν ἐπιχείρηση βουλγαρικὲς δυνάµεις, γιατὶ ἡ συμμετοχή τους θὰ παρεξηγοῦνταν ἀπὸ τὸ λαό, θὰ τὴν ἐκμεταλλευόταν ὁ Βενιζέλος, καὶ θὰ ὁδηγοῦσε, πιθανό- τατα, σὲ κίνηµα. Τὸ Γερμανικὸ ᾿Επιτελεῖο ὅμως δὲ δέχτηκε νὰ συζητήσει τὴν πιθανότητα μὴ συμμετοχῆς βουλγαρικῶν δυ- νάµεων σὲ μελλοντικἡ ἐπίθεση. Τελικά, ὁ Κωνσταντῖνος δέ- χθηκε τὴ συνδυασμένη γερμανο-βουλγαρικἡ ἐπίθεση, ὑπὸ ὁρι- σµένους ὄρους, ὅπως τὴν ἀναγνώριση τῆς ἑδαφικῆς ἀκεραιό- τητας τῆς Ἑλλάδος, τὴν ἐκχώρηση τοῦ Μοναστηρίου στὴν Ἑλλάδα, τὴν ἑπανάληψη τῶν διαβεβαιώσεων ποὺ ἤδη εἶχε δώσει στὸ βασιλιὰ ἡ Γερμανία, καὶ μερικοὺς ἄλλους ὅρους στρατιωτικῆς φύσεως. Τὸ Βερολίνο ἀπέρριψε τοὺς περισσό- τερους ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς ὅρους, ἀλλὰ γρήγορα ἀντιλῆφθηκε ὅτι ὁ Κωνσταντῖνος ἦταν ἔτοιμος γιὰ μεγαλύτερες παραχο- ρήσεις. Στὴν πραγματικότητα, τόσο ὁ Κωνσταντῖνος καὶ ὁ κύκλος του ὅσο καὶ οἱ φανατικότεροι ἀπὸ τοὺς κυβερνητικοὺς ἦταν ἀνυπόμονοι γιὰ τὴ σύντομη πραγματοποίηση μιᾶς γερ- μανο-βουλγαρικῆς ἐπιθέσεως ποὺ θὰ ἔριχνε τοὺς Συμμάχους στὴ θάλασσα. Τέτοιο ἦταν τὸ κλίµα ποὺ ἐπικρατοῦσε, νωρὶς τὸν Ιανουάριο, ποὺ ἡ ᾿Αθήνα ἀνησυχοῦσε γιὰ τὴν καθυστέ- ρηση τῆς ἀναμενόμενης Ύερμανο-βουλγαρικῆς ἐπιθέσεως, πάνω στὴν ὁποία ὁ Κωνσταντῖνος βάσιζε τὶς ἐλπίδες του γιὰ ἐκδίωξη τῶν Συμμάχων ἀπὸ τὴ Μακεδονία. Ὁ Μεταξᾶς µά- λιστα ἔφτασε στὸ σημεῖο νὰ πληροφορήσει τὸ Βερολίνο, ὅτι ἡ ᾿Αθήνα θὰ ἀνεχόταν ἀκόμα καὶ τὴν κατάληψη τῆς Καβάλας καθὼς καὶ ἄλλων παραθαλάσσιων περιοχῶν. Ὁπωσδήποτε, τὸ θέµα ἀφέθηκε νὰ ἐκκρεμεῖ, γιατὶ ἡ Γερ- µανία δὲν ἤθελε νὰ ἐμπλακεῖ περισσότερο στὰ Βαλκάνια, τὴ στιγμὴ ποὺ ἦταν ἔτοιμη νὰ ἐξαπολύσει τὴ µεγάλη ἐπίθεση στὸ Βερντέν. Στὸ μεταξύ, οἱ συζητήσεις Βερολίνου καὶ ᾿Αθή- νας πάνω στὴν ἐνδεχόμενη ἐπίθεση στὴ Θεσσαλονίκη συνε- χίζονταν χωρὶς ἀποτέλεσμα. Αὐτὴ ἧταν ἡ κατάσταση, ὅταν ἡ γερμανικἡὴ στρατιωτικὴ ἡγεσία ἀποφάσισε, πρὸς τὸ τέλος ᾽Απριλίου, νὰ προωθήσει τὶς γραμμές της µέσα στὸ ἑλληνικὸ ἔδαφος γιὰ νὰ βελτιώσει τὶς ἀμυντικές της θέσεις σὲ περίπτωση Συμμαχικῆς ἐπιθέσεως. Ἡ ᾿ Αθήνα, φοβούμενη τὶς ἐπιπτώσεις μιᾶς βουλγαρικῆς ἐπι- θέσεως, ζήτησε ἀπὸ τὸ Βερολίνο νὰ ἐγκαταλείψει τὸ σχέδιο γιὰ τὴν κατάληψη τοῦ Ροῦπελ καὶ τῶν στενῶν τοῦ Δεμὶρ - Ἴσ- σάρ. Οἱ ἀντιρρήσεις, βέβαια, αὐτὲς δὲ σήµαιναν ἀλλαγὴ στὴν πολιτικὴ τοῦ Κωνσταντίνου. ᾿Εκεῖ ποὺ ὁ βασιλιὰς καὶ τὸ Γε- νικὸ ᾿Επιτελεῖο εἶχαν ἀντίρρηση ἦταν ὅτι μιὰ ἐνδεχόμενη µε- ρικὴ προέλαση, ἑνῶ θὰ ἔφερνε τοὺς Βουλγάρους στὴν ἳΕλλά- δα, δὲ θὰ συνεπαγόταν τὴν ἐκδίωξη τῶν Συμμάχων, προκαλών- τας ἔτσι Συμμαχικἀ ἀντίποινα, ὅπως τὸν ἀποκλεισμὸ καὶ τὴν παραίτηση τῆς κυβερνήσεως Σκουλούδη, καθὼς καὶ μιὰ πι- θανἡ ἐξέγερση. ᾿Εκεῖνο ποὺ θὰ τοὺς ἱκανοποιοῦσε ἦταν µόνο μιὰ γενικἡ ἐπίθεση, ποὺ θὰ ἔδιωχνε τοὺς Συμμάχους ἀπὸ τὴ Μακεδονία. Ίὸ Γερμανικὸ ὅμως ᾿Επιτελεῖο θεώρησε τὴν κατάληψη τοῦ Ροῦπελ, ἁπαραίτητη καὶ στὶς 10/23 Μαΐου ἡ ᾿Αθήνα πλη- ῥροφορήθηκε τὴν ἐπικείμενη εἰσβολή. Οἱ Κεντρικὲς Δυνάμεις ἀναγνώρισαν τὴν ἐδαφικὴ ἀκεραιότητα τῆς Ἑλλάδος, καὶ ὑποσχέθηκαν νὰ σεβαστοῦν τὴν κυριαρχία τῆς Ἑλλάδος πάνω στά ἐδάφη ποὺ θὰ καταλάµμβαναν' ἀλλὰ γιὰ τοὺς ὅρους ποὺ εἶχε ζητήσει προηγουμένως ὁ Κωνσταντῖνος δὲ γινόταν κανέ- νας λόγος. Ἔτσι, τὸ πρωὶ τῆς Ι13/26ης Μαϊου, βουλγαρικἡ δύ- ναµη 26.000 ἀνδρῶν, ἔχοντας ἐπικεφαλῆς μιὰ γερμανικἡ ὃδι- µοιρία, πέρασε τὰ ἑλληνικὰ σύνορα καὶ προχώρησε πρὸς τὸ Ροῦπελ. ᾿Εκεῖ προβλήθηκε μικρὴ ἀντίσταση, ποὺ ἦταν ἆπο- τέλεσµα συνδυασμοῦ λαθῶν, παρεξηγήσεων καὶ ἄλλων ἀπρό- βλετων συνθηκῶν. Πάντως τὸ περιστατικὸ αὐτὸ ἔδωσε στὴν ## 36(39) ᾿Αθήνα τὴν εὐκαιρία νὰ παρουσιάσει τὴν κατάληψη τοῦ ὀχυ- ροῦ σὰν ΄ἀποτέλεσμα αἰφνιδιαστικῆς ἐπιθέσεως, χωρὶς νὰ ἔχει “προηγηθεῖ συμφωνία μεταξὺ Ἑλλάδος καὶ Κεντρικῶν Δυνά- µεων. Κανένας ὅμως ἀπὸ τοὺς Βενιζελικοὺς ἢ τοὺς Συμμάχους δὲν ἔλαβε ὑπόψη τὶς διαμαρτυρίες τοῦ Σκουλούδη. #### Οἱ ἐξελίξεις ἀπὸ τὴν πτώση τῆς κυβερνήσεως Σκουλούδη ὣς τὸ κίνηµα τῆς Θεσσαλονίκης Φάνηκε, πρὸς στιγμήν, ὅτι ἡ ἐσωτερικὴ κατάσταση θὰ ἄλλαζε ριζικά. Οἱ Βενιζελικοὶ καὶ ἄλλοι πολλοὶ θεώρησαν τὴν κατάληψη τοῦ Ροῦπελ ἀπαρχὴ τῆς καταστροφῆς τῆς ἀνατο- λικῆς Μακεδονίας. Παρόλο ποὺ δὲν ξέσπασε αὐθόρμητο κί- νηµα, ἡ ἰδέα τῆς ἐπαναστάσεως ἦταν διάχυτη στὴν ἀτμόσφαι- ρα. Ὁ Βενιζέλος καὶ πολλοὶ συνεργάτες του ἦταν πιά πεπει- σµένοι ὅτι εἶχε ἕλθει ἡ στιγμὴ γιὰ δράση! πρότεινε μάλιστα νὰ πάει ὁ ἴδιος στὴ Θεσσαλονίκη καὶ νἁ ἐγκαταστήσει ἐκεῖ ᾿προσωρινὴ κυβέρνηση μὲ σκοπὸ τὴν ὀργάνωση στρατοῦ ποὺ θἀ πολεμοῦσε μαζὶ μὲ τοὺς Συμμάχους κατά τῆς Βουλγαρίας. Οἱ ἀρχὲς τῶν Συμμάχων στὴν Ἑλλάδα ἀποδέχτηκαν τὴν πρό- ταση τοῦ Βενιζέλου, ἀλλὰ τὸ σχέδιό του συνάντησε σοβαρἡ ἀντίδραση στὸ Λονδίνο. ᾽Αποτέλεσμα τῆς βρετανικῆς ἀντι- δράσεως ἦταν νὰ ἐγκαταλείψει τὴν πρὀταση ὁ Βενιζέλος. Τὸ µόνο θετικὸ ἀποτέλεσμα ὑπῆρξε ἡ συγκατάθεσή του νά, στρα- τολογηθοῦν ἐθελοντὲς στὴ Μακεδονία μὲ τὴ συνεργασία τοῦ στρατηγοῦ 5αγαΙΙ, ποὺ θὰ ἀναλάμβανε τὴν ἐκπαίδευση καὶ συντἠρησή τους. Ὡς ἑκεῖ προχώρησε ἡ ἐπαναστατικὴ κίνη- ση κατὰ τὴν περίοδο αὐτή. Στὸ μεταξύ, στὶς 22 Μαϊου/3 Ἰουγίου 1916, ὁ στρατηγὸς Sarrail ἔθεσε τὴ Θεσσαλονίκη σὲ κατάσταση πολιορκίας, ἐνῶ λίγες µέρες ἀργότερα ἔγινε μερικὸς ἀποκλεισμὸς τῶν πα- ραλίων τῆς Ἑλλάδος. Οἱ Σύμμαχοι σκόπευαν νὰ πάρουν καὶ ἄλλα µέτρα, μὲ τὴν ἐνθάρρυνση τῶν Βενιζελικῶν. Στὶς 8/21 Ιουνίου, μὲ κοινἠ διακοίνωσή τους πρὸς τὴν ἑλληνικὴ κυβέρ- νηση, ἀπαιτοῦσαν τὴν ἀποστράτευση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ· τὴν ἄμεση ἀντικατάσταση τῆς κυβερνήσεως Σκουλούδη· τὴ διάλυση τῆς Βουλῆς καὶ προκήρυξη ἐκλογῶν καθὼς καὶ τὴν ἀπόλυση ὁρισμένων ἀνώτερων ἀξιωματικῶν τῶν σωμάτων ἀσφαλείας ποὺ ἡ στάση τους ἦταν ἐχθρικὴ ἀπέναντι στοὺς Συµ- μάχους. Ἡ ὁδραστικἡ αὐτὴ ἐπέμβαση στὶς ἐσωτερικὲς ὑποθέσεις τῆς Ἑλλάδος, ποὺ ἔθιγε καὶ τὰ τελευταῖά ἴχνη τῆς ἐθνικῆς κυριαρχίας καὶ ἀνεξαρτησίας τῆς χώρας, θεωρήθηκε µεγάλη ταπείνωση, παρὰ προσπάθεια «νὰ προστατευθοῦν» οἱ συν- ταγματικὲς ἐλευθερίες τῶν Ἑλλήνων, ὅπως παρουσίασαν τὴν ἐπέμβαση. οἱ Σύμμαχοι καὶ τὴν ἑρμῆνευσαν πολλοὶ Βενιζε- λικοί, ἀκόμα καὶ ὁ Βενιζέλος ὁ- ἴδιος. 'Ἡ ἑνέργεια αὐτὴ κατέ- φερὲ ἰσχυρὸ κτύπημα στὴ δημοτικότητα τοῦ Βενιζέλου. Οἱ ἀντιβενιζελικοί, ἐκμεταλλευόμενοι τὴ Ίγενικἡ δυσαρέσκεια, κατηγόρησαν τὸ Βενιζέλο ὡς ἐμπνευστὴ τῶν ἀπαιτήσεων τῶν Συμμάχων. Στὴν κατηγορία αὐτὴ συνέβαλε καὶ ὁ ἴδιος ὁ Βε- νιζέλος, ὑποστηρίζοντας τὴ νομιμότητα τῆς συμμαχικῆς ἐπεμ- βάσεως, μὲ βάση τὶς συνθῆκες τοῦ Ι563 καὶ 864. οἱ ὁποῖες .ἔδιναν δικαίωµα στὶς «προστάτιδες» ᾿δυνάµεις νὰ ἐγγυῶνται τὴ συνταγµατικἠ δομἠὴ τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους. ο. Ἡ συμμαχικὴ διακοίνώση ἐπιδόθηκε κατὰ τὴ διάρκεια κυβερνητικῆς κρίσεως, ποὺ ξέσπασε ξαφνικά τὸ βράδυ τῆς '6/19 Ἰουνίου, σὰν συνέπεια τῆς αὐξανόμενης οἰκονομικῆς κρίσεως, τῶν δυσμενῶν ἐξελίξεων μετὰ τὴν κατάληψη τοῦ Ῥοῦπελ καὶ τῶν φατριαστικῶν τάσεων ποὺ ὑπῆρχαν µέσα στοὺς κόλπους τῆς κυβερνήσεως. Ἔτσι, ἐνόψει τῆς συμμαχικῆς δια- κοινώσεως, ὁ Σκουλούδης ὑπέβαλε τὴν παραίτησή του. Οἱ συµ- μαχικὲς ἀπαιτήσεις ἔγιναν δεκτὲς στὸ σὐνολότους ἀπὸ τὸ διά- δοχο τοῦ. Σκουλούδη ᾽Αλέξανδρο Ζαΐμη, καὶ ἔτσι ἡ κρίση ξεπεράστηκε χωρὶς περαιτέρω συνέπειες. Ὅ Ζαΐμης σχηµά- τισε κυβέρνηση στὶς 9/22 Ἰουνίου μὲ τὴν ἑξῆς σύνθεση: πρῶ- θυπουργὸς «καὶ ὑπουργὸς Ἐξωτερικῶν ᾽Αλέξανδρος Ζαἴμης, --- Δικαιοσύνης ᾽Αντώνιος Μομφερράτος, Εκκλησιαστικῶν καὶ Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Κ. Λιδωρίκης, Οἰκονομικῶν Γεώρ- "γιος Ράλλης, ᾿Εθνικῆς Οἰκονομίας Π. Καλλιγᾶς, Συγκοινῶ- νίας Φωκίων Νέγρης, Στρατιωτικῶν Κ. Καλλάρης, Ἔσωτε- ρικῶν Α. Χαραλάμπης καὶ Ναυτικῶν Ἰ. Δαμιανός. Οὔτε οἱ Σύμμαχοι, οὔτε ὁ Βενιζέλος, ἀμφέβαλλαν γιὰ τὴν προσωρινότητα τῆς συμμαχικῆς ἐπιτυχίας. ᾿Εκτὸς ἀπὸ τὴν πο- λιτικἡ κωλυσιεργίας σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν ἀνειλικρινὴ στάση τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως γινόταν ὅλο καὶ πιὸ φανερό, στὰ µέσα τοῦ καλοκαιριοῦ, ὅτι ὁ Βενιζέλος δὲν μποροῦσε πιὰ νὰ βασίζεται στὶς ψήφους τῶν στρατευµένων ἀνδρῶν. Κάνοντας , ἔκκληση στὸν πατριωτισμὸ τοῦ κοινοῦ στρατιώτη καὶ ἔκμε- ταλλευόμενοι ἀφενὸς τὴν ἐπιθυμία τῶν στρατευµένων νὰ γυ- ρίσουν στἀ σπίτια τους καὶ ἀφετέρου τὰ λάθη τῶν Συμμάχων, τὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο καὶ ἡ γερμανικἡὴ προπαγάνδα εἶχαν κα- τορθώσει νὰ στρέψουν τὸν κοινὸ στρατιώτη κατὰ τῶν Συµµά- χων καὶ τοῦ Βενιζέλου. ᾿Ἐκεῖνο ποὺ ἦταν ἀκόμη πιὸ ἆνησν- χητικὸ ἦταν τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἀποστράτευση εἶχε σὰν συνέπεια τὴν ὀργάνωση συνδέσμων ἐπιστράτων ἀπὸ ἀξιωματικοὺς καὶ ' στρατιῶτες τῶν ἀποστρατευμένων μονάδων.Σύνδεσµος Ἐπιστρά- των εἶχε ἤδη ὀργανωθεῖ ἀπὸ τὸν Απρίλιο στὴν ᾿Αθήνα καὶ σύν- τοµα ἐμφανίσθηκαν καὶ ἄλλοι, γιὰ νὰ ἐξαπλωθοῦν σὲ ὅλη τὴ χώρα καὶ νά γίνουν συστηματικὲς παραστρατιωτικὲς ὀργανό- σεις ποὺ τρομοκρατοῦσαν τὶς πόλεις καὶ τὴν ὕπαιθρο. "ως τά µέσα τοῦ καλοκαιριοῦ οἱ σύνδεσμοι ᾿Επιστράτων εἶχαν γίνει ἕνα ἰσχυρὸ ὅπλο τῶν ἀντιβενιζελικῶν. Τὸ Γενικὸ ᾿Επιτελεῖο, ἐξάλλου, καὶ ἰδιαίτερα ὁ Μεταξᾶς, ἔπαιξαν σημαντικὸ ρόλο στὴν ὀργάνωση τοῦ Συνδέσμου, ποὺ στὴν πραγματικότητα ἤλεγχε τὴν πολιτικὴ κατάσταση ὣς τὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κων- σταντίνου, ἕνα χρόνο ἀργότερα. Παρόλες τὶς εὐνοϊκὲς συνθῆκες, οἱ ἀντιβενιζελικοὶ κύκλοι δὲ θεωροῦσαν ὅτι ἡ νίκη θὰ ἧταν ὁπωσδῆποτε δική τους. Μὲ τὸ ἀντιβενιζελικὸ στρατόπεδο διηρηµένο, τὴ Μακεδονία κάτω ἀπὸ. τὸν ἔλεγχο τῶν Συμμάχων καὶ τὰ νησιὰ τοῦ Αἰἱγαίου τῶν Βενιζελικῶν, κανένας δὲν μποροῦσε νὰ προβλέψει τὸ ἀποτέ- λεσμα. Κανένας δὲν μποροῦσε νά αἰσθάνεται ἤσυχος ὅσο ὁ Βε- νιζέλος ἦταν ἀρχηγὸς τῆς ἀντιπολιτεύσεως. Τέτοιες ἦταν οἱ διαθέσεις τῆς ἐποχῆς, ὥστε ὁ Μεταξᾶς καὶ ὁ Γερμανὸς στρα- τιωτικὸς ἀκόλουθος συζητοῦσαν ἀκόμη καὶ τὸ ἐνδεχόμενο ἐξον- τώσεως τοῦ Βενιζέλου. Μιὰ γερμανικἡ ἐπίθεση ἐναντίον τῆς Θεσσαλονίκης θὰ ἀποτελοῦσε τὴ µόνη ἀποτελεσματικὴ ἄν- τίδραση. Αὐτὴ τὴ λύση εὐχόταν καὶ ἀνέμενε καὶ ὁ Κώνσταν- τῖνος. Ὅμως, οὔτε ἡ ἐπίθεση ἐναντίον τῆς Θεσσαλονίκης, -.. οὔτε μιὰ γερμανικὴ νίκη στὸ Βερντὲν-- πάνω στὶς ὁποῖες βα- σιζόταν ὁ Κωνσταντῖνος--- φαίνονταν πιθανὲς στὸ ἄμεσο μµέλ- λον, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἐπικρατεῖ βαθιά ἀπαισιοδοξία στὸ πα- λάτι. Ἡ ἀνάπαυλα τῶν µέσων τοῦ καλοκαιριοῦ τερµατίσθηκε μὲ τὴν ξαφνικὴ γερμανο-βουλγαρικὴἡ ἐπίθεση στὴ Μακεδονία, ποὺ αἰφνιδίασε τοὺς Συµµάχους. Ὅ ςατγαἰ] μπόρεσε νὰ ἀναχαι- τίσει τὴ βουλγαρικὴ ἐπίθεση καὶ κατόρθωσε νἁ ἀμυνθεῖ ὣς τὶς ἀρχὲς Σεπτεµβρίου, ἀλλά ἡ ἀνατολικὴ Μακεδονία περιῆλ- θε στοὺς Βουλγάρους. Μολονότι ἡ νέα κατάσταση στὴ Μα- κεδονία δὲν ἐμπόδισε τὴ Ρουμανία νἁ μπεῖ στὸν πόλεμο στὸ πλευρὸ τῶν Συμμάχων στὰ µέσα Αὐγούστου, εἶχε σοβαρὲς ἐπι- πτώσεις στὴν "Ελλάδα. Πρὸς µεγάλη λύπη τοῦ Κωνσταντίνου, ἡ ἀναμενόμενη ἔπι- θεση στὴ Μακεδονία ἀποδείχθηκε ἕνα ἀκόμη ἡμίμετρο, πού, ἀντὶ νὰ λύσει τὰ προβλήματά του, δημιούργησε καινούρια. Ἡ ἀρχικὴ ἀπογοήτευση τοῦ Κωνσταντίνου ἀπὸ τὴν περιορι- σµένη κλίμακα τῆς γερμανο-βουλγαρικῆς ἐπιθέσεως αὐξήθηκε γρήγορα, ἐξαιτίας τῆς ἀναξιοπιστίας τῶν Γερμανῶν καὶ τῶν Βουλγάρων. Οἱ Βούλγαροι ἄρχισαν ἀμέσως συστηματικὸ διωγ- μὸ τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ τῆς ἀνατολικῆς Μακεδονίας, ποὺ ἀποσκοποῦσε στὴν ἐκδίωξη τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου. Χά- ρη κυρίως στὶς ἐνέργειες τῆς Γερμανίας, ἀποσοβήθηκε ὁ κίνδυνος ὁλοκληρωτικῆς ἐκδιώξεως καὶ ἐξολοθρεύσεως τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ, ἀλλὰ οἱ διωγμοὶ συνεχίσθηκαν χωρὶς ## 37(40) [ΕΙΚΟΝΑ] ο ᾿ Ελευθέριος Βενιζέλος δίστασε στὴν ἀρχὴ νὰ τεθεῖ ἐπικε- φαλῆς τοῦ κινήματος τῆς ᾿Εθνικῆς "Άμυνας, ποὺ ἐκδηλώθηκε στὶς 1 «ὐγούστου τοῦ 1916, ἀλλὰ τρεῖς ἑβδομάδες ἀογότερα, μὲ τὴν παρότρυνση τῶν Γάλλων καὶ κάτω ἀπὸ τὸ κλίμα τῆς συγκιγήσεως ἀπὸ τὴν κατάληψη τῆς ἀνατολικῆς Ἰακεδονίας ἀπὸ τοὺς { ερμανοβουλγάρους, μαδὶ μὲ πολλοὺς συνεργάτες του πῆγε στὴν [κοήτη καὶ στὴ συνέχεια στὴ Θεσσαλονίκη, ὅπου ἔφθασε στὶς 26 Σεπτεµβοίου καὶ σχημάτισε ποοσωοινἡ κυβέρνηση. ᾿ Ἐπά- νω: ὁ Ἠενιξέλος καὶ ὃ ναύαρχος {Π. Λουντουριώτης κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ταξιδιοῦ τους ἀπὸ τὴν» Αρήτη στὴ Θεσσαλονίκη (᾿θήνα. ἸἨουσεῖο « ἱστορικὴ ἡνήμη ᾿Ελευθερίου Λβενιρέ- Λου) ). καμιὰ ὕφεση. Παρὰ τὴν κατάσταση αὑτή, ὁ Κωνσταντῖνος καὶ οἱ σύμβουλοί του διατηροῦσαν ἀκόμα τὴν ἐλπίδα ὅτι ἡ γερμανο-βουλγαρικὴἡ ἐπίθεση θὰ συνεχιζόταν. Στὸ μεταξύ, τὰ γεγονότα στὴ Μακεδονία ὁδήγησαν σὲ περαι- τέρω ἀντίποινα ἀπὸ τὴν πλευρά τῶν Συμμάχων. Σὲ μιὰ προσπά- θεια νὰ κατευνάσει τοὺς Συµµάχους, ἔστω καὶ ἀργὰ ὁ Κωνσταν- τῖνος ἀντικατέστησε τὸ γερμανόφιλο ἀρχηγὸ τοῦ Γεν. Ἐπιτελεί- ου Δούσμανη μὲ τὸ στρατηγὸ Μοσχόπουλο καὶ ἀπομάκρυνε τὸ συνταγματάρχη Μεταξᾶ ἀπὸ τὴν ἐπιτελικὴ θέση του. 'Ἡ ἔνταση ὅμως δὲ μειώθηκε καὶ οἱ Σύμμαχοι ἦταν ἔτοιμοι νὰ λάβουν ὁραστικἁ µέτρα. Γινόταν ἐπίσης ὅλο καὶ πιὸ φανερὸ ὅτι ὁ Βενιζέλος ἑτοιμαζόταν γιὰ ἐπαναστατικὲς λύσεις. 'Ἠταν, βέ- βαια, ἀκόμη διστακτικός, ἐλπίζοντας σὲ κάποιο συμβιβασμό, ἀλλὰ ἡ ἘΕθνικὴ ἼΑμυνα τὸν ἀνάγκασε νἀ ἐγκαταλείψει τοὺς δισταγμούς του μὲ τὸ πραξικόπημα τῆς Ι6/29 Αὐγούστου στὴ Θεσσαλονίκη. Τὸ κίνηµα τῆς Θεσσαλονίκης δὲν εἶχε τὴν ἆνα- μενόμενη ἐπιτυχία, γιατὶ οἱ περισσότεροι ἀξιωματικοὶ καὶ στρα- τιῶτες τῆς 11ης μεραρχίας στὴ Θεσσαλονίκη ἐκδηλώθηκαν ἐναντίον του. Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι, ἂν ὁ 5δαγγαί] παρέ- μενε οὐδέτερος, ἡ ἐξέγερση τῆς Θεσσαλονίκης θά εἶχε συν- τριβεῖ. Στὴν Παλαιὰ ᾿Ελλάδα τὸ κίνηµα τῆς Θεσσαλονίκης κατα- δικάσθηκε καὶ ἀπὸ πολλοὺς Βενιζελικοὺς ἀκόμα. ΄Ο ἴδιος ὁ Βενιζέλος κατέκρινε τὴ βιαστικὴ ἐνέργεια τῆς Αμυνας σἀν πρόωρη καὶ ἀνεύθυνη. Πιθανὸν οἱ τοπικὲς συνθῆκες συνηγο- --- ροῦσαν γιὰ παρόμοια ἐνέργεια" ἡ κριτικἠ ὅμως τοῦ Βενιζέλου ἧταν βασικἀ σωστή. Πρῶτον, ὁ Βενιζέλος ἀπέβλεπε σὲ ἕνα γε- νικὸ κίνηµα, μὲ πολιτικἡ βάση, ποὺ θὰ κέρδιζε τὴν ὑποστήριξη τῆς πλειοψηφίας τῶν ἑλληνικῶν δυνάµεων στὴ Μακεδονία, μὲ σκοπὸ τὸν πόλεμο κατὰ τῶν Βουλγάρων. Δὲν εἶχε τὴν πρό- θεση ἁπλῶς νὰ στραφεῖ κατὰ τοῦ Κωνσταντίνου, γιατὶ φοβό- ταν ὅτι ἂν τὸ κίνηµα ἔπαιρνε ἑξαρχῆς ἀντιδυναστικὸ χαρα- κτήρα θὰ ἀποξένωνε πολλοὺς πιθανοὺς ὑποστηρικτές, οἱ ὁποῖοι. θἀ ἦταν ἔτοιμοι νὰ πολεμήσουν ἐναντίον τῆς Βουλγαρίας, ἀλλὰ ἀπρόθυμοι νὰ ἐμπλακοῦν σὲ μιὰ ἐπανάσταση ποὺ μποροῦσε νὰ ὁδηγήσει σὲ ἐμφύλιο πόλεμο. Ὁ Βενιζέλος ἤθελε ἀκόμα νὰ ἐξασφαλίσει τὴν ἀμέριστη ὑποστήριξη τῆς ᾽Αγγλίας, πρὶν ἀναλάβει τὸ σοβαρὸ ἔργο τῆς ἐγκαταστάσεως μιᾶς προσωρινῆς ἐπαναστατικῆς κυβερνήσεως, πρόβλημα ποὺ δὲν εἶχε ἔεκαθα- ριστεῖ ὣς τὰ µέσα Αὐγούστου. Ἔτσι, πέρασαν περισσότερο ἀπὸ τρεῖς ἑβδομάδες, πρὶν ἀποφασίσει ὁ Βενιζέλος νὰ ἀναλά- βει τὴν Ἡγεσία τῆς ᾿Επαναστάσεως. Τὰ γεγονότα στὴν ᾿Αθήνα καὶ τὴ Μακεδονία ἀνάγκασαν τὸ Βενιζέλο νὰ δράσει. Ενῶ οἱ ἑπαναστάτες στὴ Θεσσαλονίκη ἑδραίωναν τὶς θέ- σεις τους κάτω ἀπὸ τὴν προστασία τοῦ δαγγα!!, καὶ ἤ κατάστα- ση στὴν ᾿Αθήνα, φαινομενικά, ἐξελισσόταν ὑπὲρ τῶν Συμµά- χων, ἐντελῶς ἀναπάντεχα, στὸ τέλος Αὐγούστου. ὁ Ζαῖμης βολι- δοσκόπησε τὸ Παρίσι γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο συμπράξεως τῆς Ελ- λάδος μὲ τοὺς Συµµάχους. Οἱ παράγοντες ποὺ συνηγοροῦσαν ὑπὲρ τῆς νέας τακτικῆς τοῦ Ζαΐμη ἦταν ἀρκετοί. Αὐτὸ ποὺ ## 38(41) [ΕΙΚΟΝΑ] Μετὰ τὴν ἄφιξή του στὴ Θεσσαλονίκη στὶς 26 Σεπτεµβρίου 1916 ὁ ᾿Ελευθέοιος Βενιζέλος σχημάτισε ποοσωοινἡὴ κυβέρνηση ποὺ βάση της ἦταν ἡ λεγόμενη «τριανδρία», ποὺ τὴν ἄποτε- Λοῦσαν ὁ ἴδιος ὁ Βενιζέλος, ὁ στρατηγὸς [Παναγιώτης Δαγκλῆς καὶ ὁ ναύαρχος [1αὔλος ᾖουντουριώτης. ᾿Επάνω: ἡ «τριανδρία» καὶ οἱ συνεργάτες της σὲ φωτογραφία τοῦ ᾿Οκτωβοίου 1916 (Αθήνα, Μουσεῖο «Ιστορικὴ Μνήμη ᾿Ελευθερίου Βενιξέ- λου) ). φαίνεται ὅτι προκάλεσε µεγάλη ἀνησυχία στὴν ᾿Αθήνα ἧταν ἢ ἔξοδος τῆς Ρουμανίας στὸν πόλεμο, γεγονὸς ποὺ μποροῦσε νὰ ἀλλάξει τὴν κατάσταση στἁ Βαλκάνια. Άλλος παράγοντας ποὺ προκάλεσε ἀνησυχία ἧταν οἱ βλέψεις τῆς Ιταλίας στὴν Ἠπειρο. Οἱ Ιταλοί, ἐπωφελούμενοι ἀπὸ τὴ γερμανο-βουλγα- ρικἠ ἐπίθεση στὴ δυτικἡ Μακεδονία, ἄρχισαν στὰ µέσα Αὖ- γούστου, μὲ τὴ συγκατάθεση τῶν Συμμάχων, νὰ προωθοῦν δυνάµεις στὴ Β. Ἠπειρο. Τέλος, ἢ ἑλληνικὴ κυβέρνηση στὴν ᾿Αθήνα φοβόταν ἐσωτερικοὺς κινδύνους καὶ προπαντὸς τὸ ἐνδεχόμενο νἀ στραφεῖ τὸ κίνηµα τῆς Θεσσαλονίκης κατὰ τοῦ θρόνου. Σὲ τελικἡ ἀνάλυση φαίνεται πώς, πάνω ἀπὸ ὅλα, λόγοι ποὺ εἶχαν σχέση μὲ τὴν ἐσωτερικὴ κατάσταση τῆς χώρας ἀνάγ- ΄κασαν τὴν ᾿Αθήνα, κατὰ τὴν περίοδο αὑτή, νάἀ ἀρχίσει διαπραγ- ματεύσεις μὲ τοὺς Συμμάχους, ἐλπίζοντας πὼς θὰ μποροῦσε νὰ ἀποσοβηθεῖ τὸ ἐπαναστατικὸ κίνηµα ὥσπου νἀ ξεκαθαρίσει ἢ στρατιωτικἡ κατάσταση στὴ Μακεδονία καὶ τὴ Ρουμανία. Οἱ Σύμμαχοι ἀντέδρασαν εὐνοϊκά στὶς προτάσεις τοῦ Ζαἲ- µη, ἀλλὰ δὲν ἦταν διατεθειμένοι νὰ συνεχίσουν παρατεταµένες διαπραγματεύσεις. Πρὶν ἀκόμα ἀρχίσουν οἱ συζητήσεις, Π κατάσταση στὴν ᾿Αθήνα ὀξύνθηκε. Στὶς 20 Αὐγούστου/2 Σε- πτεµβρίου, οἱ Σύμμαχοι ζήτησαν τὸν ἔλεγχο τῶν λιμανιῶν, τηλεγράφων, σταθμῶν ἀσυρμάτων, σιδηροδρόμων καὶ ταχυ- δροµείων, καθὼς καὶ τὴν ἐκδίωξη ὅλων τῶν πρακτόρων τοῦ --- ἐχθροῦ. Παρόλο ποὺ ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση δέχτηκε ὅλα τά αἰτήματα, σύντομα ἔγινε φανερὸ πὠς οἱ γαλλικὲς ἀρχὲς στὴν Ελλάδα δὲν εἶχαν καμιὰ διάθεση νὰ ρυθµίσουν τὶς διαφορές τους μὲ διαπραγματεύσεις καὶ πὼς προτιμοῦσαν νὰ ἐξωθήσουν τὰ πράγματα στὰ ἄκρα. ΄Ἡ πίεση τῶν γεγονότων τόσο στὴν ᾿Αθήνα ὅσο καὶ στὴ Μακεδονία κατέστησε τὴ θέση τοῦ Ζαΐμη δυσχερή, πολὺ πε- ρισσότερο µάλιστα, ἀφοῦ ὁ Κωνσταντῖνος καὶ τὸ ἄμεσο περι- βάλλον του ἦταν ἀντίθετοι στὶς διαπραγματεύσεις ποὺ πρό- τεινε ὁ πρωθυπουργὸς γιὰ τὴν ἔξοδο τῆς Ἑλλάδος στὸν πό- λεμο. Μιὰ ἐναλλακτικὴ λύση, ποὺ προτάθηκε ἀπὸ τὸν Κων- σταντῖνο ἀργότερα καὶ ποὺ βασικἁ εἶχε διαμορφωθεῖ ἀπὸ τὸ Στρέιτ. εἶχε τόσα ἀσθενὴ σημεῖα ποὺ ἀναπόφευκτα θὰ ἀπορρι- πτόταν ἀπὸ τοὺς Συµµάχους. Ἔτσι, στὶς 29 Αὐγούστου/!! Σε- πτεµβρίου, ὁ Ζαΐμης ὑπέβαλε τὴν παραίτησή του. Τὴν ἴδια ἀκριβῶς μέρα, ἡ Καβάλα καὶ τὸ Δ΄ Σῶμα Στρατοῦ παραδόθη- καν στοὺς Βουλγάρους. #### Οἱ ἐξελίξεις ἀπὸ τὴν παραίτηση τῆς κυβερνήσεως Ζαἵμη ὣς τὴ «μάχη τῶν ᾿Αθηνῶν» Ἡ κατάσταση στὴν ἀνατολικὴ Μακεδονία εἶχε, ὣς τὰ µέσα Αὐγούστου, χειροτερέψει. Τὰ περισσότερα ἑλληνικὰ φυλάκια, ## 39(42) [ΕΙΚΟΝΑ] «Ο Νικόλαος Καλογερόπουλος, ποὺ σχημάτισε κυβέρνηση στὶς ὃ Σεπτεµβοίου 1916, ὅπως καὶ μερικοὶ ἀπὸ τοὺς ὑπουργούς του, ἐπιθυμοῦσαν εἰλικρινὴ συνεννόηση μὲ τοὺς Συμμάχους. ᾿Η στά- ση αὐτὴ τῆς κυβερνήσεως Ἰαλογερόπουλου τὴν ὁδήγησε σὲ διαφωνία μὲ τὸν ᾖωνσταντῖνο καὶ σὲ παραίτηση ϱ4 μόλις µέ- ρες ἀπὸ τὸ σχηματισμό της. πρὸς βορρἀ τῆς Καβάλας, εἶχαν ἤδη περικυκλωθεῖ ἀπὸ τὶς βουλγαρικὲς δυνάµεις καὶ µόνο μιὰ µερορχία κατάφερε νὰ διαφύγει ἀπὸ τὸ βουλγαρικὀ κλοιὸ καὶ νὰ φτάσει, στὸ ἀρχη- γεῖο τοῦ Δ΄ Σώματος Στρατοῦ στὴν Καβάλα, στὶς 22 Αὐγούστου/ 4 Σεπτεµβρίου. Ηδη. ὅμως, ἡ Καβάλα βρισκόταν στὸ ἔλεος τῶν Βουλγάρων. Οἱ ἑλληνικὲς ἀρχὲς στὴν ἀνατολικὴ Μακε- δονία, ἐνεργώντας σύμφωνα μὲ διαταγὲς ἀπὸ τὴν ᾿Αθήνα, εἶχαν παραχωρήσει στοὺς Βουλγάρους ὄλες τὶς διευκολύνσεις ποὺ ζήτησαν καὶ ἀπέφευγαν καθετὶ ποὺ θἀ μποροῦσε νὰ προκαλέσει προστριβές. ᾽Απὸ τὸ ἄλλο µέρος, πορὰ τὶς διαβεβαιώσεις τοῦ Βερολίνου, οἱ Βούλγοροι ἐπιζητοῦσαν μιὰ πρόφαση γιὰ νὰ ἐπιτεθοῦν καὶ νὰ καταστρέψουν τὰ ὑπολείμματα τῶν ἑλληνικῶν δυνάµεων καὶ νὰ ἐκδιώξουν τὸ ἑλληνικὸ στοιχεῖο. Ἠταν πλέον φανερὸ πὼς οἱ Βούλγαροι εἶχαν ὡς ἀντικειμενικὸ σκοπό τους τὴν κατάληψη τῆς Καβάλας, ἀλλὰ ὁ διοικητὴς τοῦ Δ΄ Σώματος Στρατοῦ συνταγματάρχης Χατζόπουλος εἶχε διαταγὲς ἀπὸ τὴν ᾿Αθήνα νὰ μὴν ἀντισταθεῖ σὸ προσπάθεια τῶν Βουλγάρων νὰ καταλάβουν θέσεις γύρω ἀπὸ τὴν πόλη οὔτε εἶχε, ἄλλωστε, ἀρκετὲς δυνάµεις γιὰ νὰ ἀντισταθεῖ σὲ βουλγαρικἡ ἐπίθεση. Ἔτσι, ὅταν δέχθηκε τελεσίγραφο ἀπὸ τοὺς Βουλγάρους νἁ παραδώσει τὴν πόλη καὶ τὶς δυνάµεις του, δὲν εἶχε ἄλλη ἐκλο- γἡ παρὰ νὰ παραδοθεῖ ἣἢ νὰ προσχωρήσει στὴν ᾿Εθνικὴ ”Αμυ- να. Ο Χατζόπουλος διάλεξε τὸ πρῶτο. Ἕνα µεγάλο µέρος τῆς όης μεραρχίας, ὑπὸ τὸ συνταγματάρχη Χριστοδούλου, ἦταν ἔτοιμο νὰ προσχωρήσει στὸ κίνηµα τῆς Θεσσαλονίκης, ἀλλὰ ὁ Χατζόπουλος ἀπαγόρευσε στὶς δυνάµεις του νὰ προσχωρή- σουν. Μόνο 3.500 ἄνδρες κατάφεραν νὰ διαφύγουν στὴ Θάσο καὶ νὰ ἑνωθοῦν μὲ τὸ κίνηµα τῆς ἘΕθνικῆς ”Αμυνας' τὸ ὑπό- λοιπο τοῦ Δ΄ Σώματος , 400 ἀξιωματικοὶ καὶ 6.000 ἄνδρες, πα- ραδόθηκε στοὺς Βουλγάρους. Πέτυχε ὅμως ὁ Χατζόπουλος νὰ μὴν παραμείνουν αἰχμάλωτοι τῶν Βουλγάρων ἀλλὰ νὰ τε- θοῦν ὑπὸ περιορισμὸ στὸ «δγ[ίζ τῆς Γερμανίας, ὣς τὸ τέλος τοῦ πολέμου. ΄Η κατάληψη τῆς Καβάλας καί, πάνω ἀπὸ ὅλα, ἡ αἰχμαλω- σία τῶν ἑλληνικῶν δυνάµεων συγκλόνισε τὴν ᾿Αθήνα. Ἡ ἑλ- ληνικὴ κυβέρνηση κατέκρινε ἀμέσως τὴν ἀπόφαση τοῦ Χα- τζόπουλου νὰ παραδώσει τὶς δυνάµεις του’ τὴν τελευταία στιγ- μὴ μάλιστα εἶχε δώσει διαταγἡ στὶς µονάδες του νἁἀ µεταφερ- θοῦν στὸ Βόλο, ἀλλὰ ἦταν πλέον ἀργά. 'Η ᾿Αθήνα ζήτησε ἀπὸ τὸ Βερολίνο νὰ ἐπιτρέψει τὴν ἐπάνοδο τῶν ἀνδρῶν τοῦ Δ΄ Σώ- µατος, ἀλλά οἱ ἐνέργειες αὐτὲς ἦταν πιὰ ἐνέργειες ἀπελπισίας. ᾽Ανεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀπόφαση τοῦ Χατζόπουλου, ἤ τραγικὴ τύχη τῆς ἀνατολικῆς Μακεδονίας καὶ τῶν ἑλληνικῶν δυνά- µεων ἦταν καθαρἀ ἀποτέλεσμα τῆς πολιτικῆς τοῦ Κωνσταν- τίνου. Ἠταν ἡ ἐπανάληψη τῆς ὑποθέσεως τοῦ Ροῦπελ καὶ ἡ λογική της κατάληξη. Κάτω ἀπὸ αὐτὲς τὶς συνθῆκες σχηματίστηκε ἡ κυβέρνηση τοῦ Νικόλαου Καλογερόπουλου μὲ ὑπουργούς: ᾿Εξωτερικῶν ᾽Αλέξανδρος Καραπάνος, ᾿Εσωτερικῶν Λουκᾶς Ροῦφος, ἛἜκ- κλησιαστικῶν καὶ Δημοσίας ᾿Εκπαιδεύσεως ᾽Α. Κανάρης, Ἐθνικῆς Οἰκονομίας Θ. Μπασιᾶς, Συγκοινωνίας {. Καυταν- τζόγλου, Ναυτικῶν. Δαμιανὸς καὶ Δικαιοσύνης Δ. Βοκοτό- πουλος. Τὰ 'Ὑπουργεῖα Στρατιωτικῶν καὶ Οἰκονομικῶν κρᾶ- τησε προσωρινὰ ὁ πρωθυπουργός. 'Ἡ νέα κυβέρνηση, που ἀνέλαβε καθήκοντα στὶς 3/16 Σεπτεµβρίου, ἦταν καταδικασμέ- νη νὰ ἀποτύχει λόγω τῆς συνθέσεώς της καὶ λόγω τῆς ἀρνήσεως τοῦ Κωνσταντίνου νὰ ἀλλάξει τὴν πολιτική του. Μόνο ὁ ὑπουρ- γὸς ᾽Αλέξανδρος Καραπάνος, μολονότι ἀντιβενιζελικός. ἦταν γνωστὸς φίλος τῶν Συμμάχων, ἀλλὰ οἱ προσωπικές του συµ- πάθειες δὲν ἐπρόκειτο νὰ βαρύνουν στὶς ἀποφάσεις τοῦ Κων- σταντίνου. Πρὶν προλάβουν οἱ Σύμμαχοι νὰ ἀντιδράσουν στὴ νέα κα- τάσταση ποὺ εἶχε δημιουργηθεῖ στὴν ᾿Αθήνα, ὁ Καλογερύ- πουλος πρότεινε στὶς 6/19 Σεπτεµβρίου τὴν ἐνεργὸ συνεργα- σία τῆς Ἑλλάδος, μετὰ τὴν ἀναδιοργάνωση τῶν ἑλληνικῶν δυ- νάµεων, μὲ τὸν ὄρο ὅτι ἡ συμφωνία δὲ θἀ ἐφαρμοζόταν στὴν περίπτωση ποὺ ἡ στρατιωτικἡὴ κατάσταση στὰ Βαλκάνια δὲ θά ἔκλινε πρὸς τὸ µέρος τῶν Συμμάχων τὴν καθορισμένη στιγ- --- μὴ ἐξόδου τῆς 'Ελλάδος στὸν πόλεμο. Σὲ ἀντάλλαγμα ἡ "Ελ- λάδα θὰ ἔπαιρνε οἰκονομικὴ καὶ ὑλικὴ βοήθεια, καθὼς καὶ ἐδαφικὲς παραχωρήσεις στὴ Β. Ἔπειρο, τὴ Θράκη καὶ τὴ Μικρὰ ᾽᾿Ασία. Ἡ ἀντίδραση τῶν Συμμάχων δὲν ἦταν ἑνιαία. 'Ο Βτίαπά, ποὺ ἀκολουθοῦσε σταθερὰ μετριοπαθὴ πολιτικὴ ἀπέναντι στὸν Κωνσταντῖνο, ἀντιμετώπισε τὶς προτάσεις μᾶλλον εὐ- νοϊκά. ᾿Αντίθετα, τὸ Λονδίνο ἀντέδρασε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ δυσµε- νῶς, μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι οἱ ἑλληνικὲς προτάσεις ἁπλῶς ἀποσκοποῦσαν στὴν παρέλκυση τῶν διαπραγματεύσεων. Ἐπι- πλέον, ὁ ὄρος ποὺ ἀφοροῦσε στὴ στρατιωτικὴ κατάσταση ἦταν προσχεδιασµένος ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο καὶ τὸ ἄμεσο περιβάλλοντου, γιὰ νὰ ἀποκλείσει κάθε δυνατότητα συμφωνίας. Ὑπῆρχαν, βέβαια, λόγοι νὰ ἀμφισβητεῖ κανεὶς τὴν εἰλικρίνεια τοῦ Κωνσταντίνου. Τὰ κίνητρά του, σ᾿ αὑτὴ τὴ φάση τῶν διαπραγματεύσεων, εἶχαν καὶ πάλι σχέση μὲ ἐσωτερικοὺς παρά- γοντες. Μετὰ τὴν κατάληψη τῆς ἀνατολικῆς Μακεδονίας, τὴν ἔξοδο τῆς Ρουμανίας στὸν πόλεμο καὶ τὴν ἐπέκταση τοῦ συµ- μαχικοῦ ἐλέγχου στὴν ᾿Ελλάδα, ὑπῆρχε φόβος ὅτι οἱ Σύμμα- χοι θὰ ἀνάγκαζαν τὴν κυβέρνηση νἀ μπεῖ στὸν πόλεμο, ἔστω καὶ ἂν ἀπαιτοῦνταν γι’ αὐτὸ ἡ ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου ἢ ἀκόμα καὶ ἡ κατάργηση τῆς δυναστείας. Ἠταν ἐπίσης φανερό, ὅτι ὁ Βενιζέλος, ἀργὰ ἣ γρήγορα, θἀ καλοῦσε τὴ χώρα νὰ ἐπα- ναστατήσει. Ὁ Κωνσταντῖνος ὅμως ἥλπιζε ὅτι, ὥσπου νὰ ἆνα- συγκροτηθοῦν οἱ ἑλληνικὲς δυνάµεις, ἢ στρατιωτικὴἡὴ κατά- σταση στὰ Βαλκάνια θὰ εἶχε ἀλλάξει ριζικά, ἔτσι ὥστε οἱ στρατιωτικοὶ ὅροι, ποὺ συνδέονταν μὲ τὶς προτάσεις τῆς Ἓλ- λάδος θὰ γίνονταν ἀνεφάρμοστοι. Τελικὰ τὸ δίλημμα τοῦ Κωνσταντίνου λύθηκε καὶ οἱ ἀμφιταλαντεύσεις ἔπαυσαν -- ἀπό- δειξη ἡ παραίτηση τοῦ Ζαΐμη. Στὶς ἀρχὲς Σεπτεµβρίου ἦταν ## 40(43) [ΕΙΚΟΝΑ] κύριο μέλημα τῆς προσωρινῆς κυβερνήσεως τῆς Θεσσαλονίκης ὑπήῆρξε ἡ ἄμεση δημιουργία ἀξιόμαχων ἑλληνικῶν μονάδων ποὺ θὰ συμμετεῖχαν στὸν κοινὸ συμμαχικὸ ἀγώνα. Επάνω: ὁ Ελευ- θέριος Βενιζέλος καὶ μερικοὶ ἀπὸ τοὺς συνεργάτες του σὲ ὃδρό- µο τῆς Θεσσαλονίκης τὸν ᾿Οκτώβριο τοῦ 1916 (’4θήνα, Ἠου- σεῖο «' ἱστορικὴ νήμη ᾿Ελευθερίου Βενιζέλου» ). πιὰ ἀποφασισμένος νὰ συνεχίσει τὴν οὐδετερότητα καὶ πλη- ροφόρησε σχετικἁ τὸ Βερολίνο. ᾿Ὡθούμενος ἀπὸ τὸ Μεταξᾶ καὶ ἄλλους, γιὰ μιά στιγμὴ σκέφτηκε νὰ πάει στὴ Λάρισα, ἀπὸ ὅπου θὰ μποροῦσε νὰ ἀντιμετωπίσει μὲ τὶς δυνάµεις του τοὺς Συµµάχους. Ἡ ἐφαρμογὴ αὐτοῦ τοῦ σχεδίου θὰ καθορι- ζόταν ἀπὸ τὶς ἐπιχειρήσεις τῶν Βουλγάρων στὴ δυτικἠ Μα- κεδονία. "ΗἨλπιζε, ἐπίσης, σὲ νέες γερμανικὲς ἐπιτυχίες στὴ Ῥουμανία καὶ στὴν ὑποστήριξη τῆς Γερμανίας μὲ μιὰ ἐπί- θεση ἐναντίον τοῦ δαγγαϊ]. Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι, δε- ' χόµενος τὶς προτάσεις τῆς κυβερνήσεώς του πρὸς τοὺς Συµ- µάχους, ὁ Κωνσταντῖνος ἦταν ἀνειλικρινὴς καὶ ἐπέμενε νὰ προβάλει ὅρους ποὺ θὰ ἀπορρίπτονταν. Ἔτσι, οἱ προσπάθειες ᾿ . τοῦ Καλογερόπουλου καὶ τοῦ Καραπάνου ἦταν καταδικασμέ- νες νὰ ἀποτύχουν, ὄχι τόσο ἐξαιτίας τῆς στάσεως τῶν Συµ- µάχων, ἀλλὰ γιατὶ ὁ Κωνσταντῖνος δὲν εἶχε καμιὰ πρόθεση νὰ : ἀκολουθήσει τὴν κυβέρνησή του ἢ τὰ µέλη της ποὺ εὐνοοῦ- σαν τὴν ἔξοδο στὸν πόλεμο. 'Ἡ παραίτηση τοῦ Καλογερό- πουλου, στὶς 27 Σεπτεµβρίου/10 ᾿Οκτωβρίου ἀποδόθηκε, Φφαι- νοµενικά, στὴν ἀποτυχία τῆς κυβερνήσεως νὰ ἐξασφαλίσει τὴν ἀναγνώριση τῶν Συμμάχων, στὴν πραγματικότητα ὅμως ἦταν συνέπεια βασικῆς διαφωνίας του μὲ τὸν Κωνσταντῖνο πάνω στὸ θέµα τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς. Τὴν ἴδια µέρα σχημάτισε κυβέρνηση ὁ καθηγητἠς τῆς Ἱστορίας στὸ Πανεπι- στήµιο ᾿᾽Αθηνῶν Σπυρίδων Λάμπρος μὲ ὑπουργούς : Ἔξωτε- ρικῶν Εὐγένιος Ζαλοκώστας, Δικαιοσύνης ᾽Αντ. Τσέλλος, Οἰκονομικῶν Σωκράτης Τζανετουλέας, Ἐθνικῆς Οἰκονομίας Ν. ᾽Αποστολίδης, Συγκοινωνίας Ἰ. ᾽Αργυρόπουλος, Στρατιωτι- κῶν Ν. Δράκος, Ναυτικῶν Ἰ. Δαμιανὸς καὶ Δικαιοσύνης Τιµο- --- λέων Ἡλιόπουλος, Τὸ 'Ὑπουργεῖο ᾿Εκκλησιαστικῶν καὶ Δη- µοσίας ᾿Εκπαιδεύσεως ἀνέλαβε ὁ ἴδιος ὃ πρωθυπουργός. Φαίνεται ὅτι ἡ πίστη τοῦ Κωνσταντίνου στὴν τελικὴ νίκη τῆς Γερμανίας τὸν ἔκανε νὰ ὑποτιμήσει τὴ σοβαρότητα τῶν ἐσωτερικῶν ἐξελίξεων ποὺ θὰ καθόριζαν τὴν τύχη του. Ἡ ἄρνηση τοῦ Κωνσταντίνου νὰ κινηθεῖ, ἀκόμα καὶ μετὰ τὴν «κατάληψη τῆς Καβάλας, ἀνάγκασε τὸ Βενιζέλο νὰ κάνει τὸ τελευταῖο βῆμα πρὸς τὴν ἐπανάσταση. Ὅταν λοιπὸν ἀπέτυχε καὶ ἡ τελευταία προσπάθειά του νὰ πείσει τὸν Κωνσταντῖνο νὰ κινηθεῖ κατὰ τῆς Βουλγαρίας, ἔφυγε ἀπὸ τὴν ᾿Αθήνα στὶς 13/26 τοῦ μηνὸς μὲ 100 περίπου πολιτικοὺς καὶ στρατιωτικοὺς συνεργάτες του. Ὅταν ἔφτασε στὴν Κρήτη, ἀνακοίνωσε τὸ σχηματισμὸ μιᾶς προσωρινῆς κυβερνήσεως, μὲ ἀρχικὰ μέλη τὸν ἴδιο, τὸ ναύαρχο Κουντουριώτη καὶ τὸ στρατηγὸ Δαγκλή, καὶ δήλωσε ὅτι σκοπός του ἦταν νὰ πολεμήσει ἐναντίον τῶν Βουλγάρων στὸ πλευρὸ τῶν Συμμάχων. Γιὰ ἐσωτερικοὺς (πο- λιτικοὺς) καὶ ἐξωτερικοὺς (δυναστικοὺς) λόγους, ὁ Βενιζέλος δὲν καταφέρθηκε κατὰ τοῦ Κωνσταντίνου, δίνοντάς του ἔτσι μιὰ ἀκόμα εὐκαιρία νὰ ἀλλάξει πολιτική. #### Ἡ προσωρινὴ κυβέρνηση τῆς Θεσσαλονίκης Στὶς πρῶτες προσπάθειες νὰ ὀργανώσει κυβέρνηση καὶ στρατὸ µέσα σὲ ἕνα διχασµένο κράτος, ὁ Βενιζέλος ἀντιμετώ- πισε ἀνυπέρβλητες δυσκολίες. Τὸ ἄμεσο πρόβλημά του ἦταν ἡ ὀργάνωση στρατοῦ μὲ ἱκανὸ ἀριθμὸ ἀνδρῶν, πράγµα ποὺ ἀποδείχθηκε πιὸ δύσκολο καὶ ἀπὸ τὴν ἐγκαθίδρυση τῆς ἔξου- ## 41(44) [ΕΙΚΟΝΑ] “Ὁ στρατηγὸς Παν. Δαγκλής, ἀρχηγὸς τοῦ ΙΓενικοῦ ᾿Επιτελείου κατὰ τοὺς ΛΒαλκανικοὺς πολέμους καὶ ἀρχηγὸς τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ κατὰ τὴν περίοδο 1916-1919, ὑπῆρξε ἕνα ἀπὸ τὰ µέ- Λη τῆς «τριανδρίας» καὶ ἐπέβλεψε τὴν ὀργάνωση τοῦ στρατοῦ τῆς ᾿Εθνικῆς ” Αμυνας (’ Αθήνα, ᾿Πθνικὸ "Ἱστορικὸ Ἰουσεῖο ]. σίας του στὴ Μακεδονία καὶ στὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου. “Ἡ θέση του δυσχεράνθηκε περισσότερο ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν εἶχε ἀπό την ἀρχὴ, ὅπως θὰ περίµενε κανείς, τὴν ἀμέριστη καὶ ανξπι- φύλακτη ὑποστήριξη τῶν Συμμάχων. Μετὰ τὴν ἐγκαθίδρυση τῆς προσωρινῆς κυβερνῆσεῶς στη Θεσσαλονίκη, στὶς 26 Σεπτεμβρίου/9 Οκτωβρίου, ὁ Βενιζέλος ἀνέλαβε τὴ διοίκηση τῶν δυνάµεων τῆς ᾿Εθνικῆς Αμυνας. Στὴν ἀρχὴ υἱοθέτησε μετριοπαθὴ στάση ἀπέναντι στον Κων- σταντῖνο, γιὰ νὰ μὴν ἀποξενώσει πιθανοὺς ὑποστηρικτες που φοβοῦνταν τὸν ἐμφύλιο πόλεμο. ᾽Αλλὰ ἡ ἀρχικὴ αυτη µετριο- πάθειά του δὲν ἔπεισε κανένα. Τελικά, τὸ ζήτημα τῆς ὄδυνα- στείας καὶ ὁ φόβος ὅτι τὸ κίνηµα τοῦ Βενιζέλου θὰ εἶχε ϱι- ζοσπαστικἡ τροπὴ ἀποδείχθηκαν σοβαρὰ ἐμπόδια στην πρό- 0δο τοῦ κινήματος καί, ἰδιαίτερα, στὴ στρατολογία ἀξδιωμα- τικῶν. Ὡς τὸ τέλος Σεπτεµβρίου, οἱ δυνάµεις τῆς ᾿Εθνικῆς Άμυνας ἀριθμοῦσαν λιγότερο ἀπὸ 2.000 ἄνδρες, ἀλλὰ ὅταν 6 Βενιζέλος ἀνέλαβε τὴ διοίκηση, ἡ κατάσταση βελτιώθηκε αἰσθητά. Ὡς τὸ τέλος Ὀκτωβρίου, οἱ ἐθελοντικὲς δυνάμεις ἀριθμοῦσαν 20.000 ἄνδρες περίπου, καὶ 700 µονίµους καὶ εφέδρους ἀξιωματικούς. 'Η δύναμη αὐτὴ αὐξήθηκε γρηγορα μὲ στρατολογία στὴ Μακεδονία καὶ στὰ νησιὰ τοῦ Αιγαίου. Παρὰ τὶς πρῶτες αὐτὲς ἐπιτυχίες, στάθηκε ἀδύνατο γιὰ τὸ Βενι- ζέλο νὰ ὀργανώσει γρήγορα μιὰ μάχιμη δύναμη, κυρίως ἐπειδὴ οι Σύμμαχοι δὲν μπόρεσαν νὰ τοῦ παράσχουν ἐπαρκη οικο- νομικὴ καὶ ὑλικὴ βοήθεια. Οπωσδήποτε, ἂν καὶ ἀπέτυχε να Ργανώσει ἰσχυρὸ στρατό, ὅσο γρήγορα ἐπιθυμοῦσε, πετυχό στὸ βασικὸ σκοπὸ τῆς ἑπαναστάσεως, ποὺ ἦταν κυρὶῶς πολι- τικος παρὰ στρατιωτικός. Δὲν ὑποτιμοῦσε, βέβαια, τή σπου- δαιότητα τῆς ἑλληνικῆς στρατιωτικῆς συμμετοχῆς στὸν πὂ- λεμο' εἶδε μᾶλλον καθαρὰ ὅτι ὁ στρατιωτικὸς παραγοντας ἔπαιρνε πολιτικὴ σημασία, ἐφόσον ἤθελε νὰ λάβει µέρος στη μελλοντικἡ συνδιάσκεψη εἰρήνης σὰν σύμμαχος τῶν δυνά- μζῶν ποὺ περίµενε νὰ νικήσουν. ο Οἱ ἀρχικὲς ἀντιδράσεις τῶν δυνάµεων τῆς Entente προς την προσωρινἠ κυβέρνηση τοῦ Βενιζέλου ἦταν ποικίλες. Ἡ Γὠσια ἦταν ἀντίθετη σὲ μιὰ ἆᾳ Ίηγε ἀναγνώριση, παρόλο ποὺ ἀναγνώ- ριζε ὅτι ἦταν ἀδύνατο νὰ μὴ ληφθεῖ ὑπόψη ἀπὸ τοὺς Συμμᾶ- χους ἡ ἀε [ασίο θέση τοῦ Βενιζέλου. Οἱ Δυτικοὶ Σύμμαχοι ἔπίσης κατανοοῦσαν ὅτι θὰ ἦταν δύσκολο νὰ ἀναγνωρισουν δύο ξεχωριστὲς κυβερνήσεις στὴν Ελλάδα. Ἔτσι, συμφῶνη- θηκε ὅτι ὁ Βενιζέλος ἔπρεπε νὰ εἶναι ἱκανοποιημενος μονο μὲ μιὰ ἀε Γαοίο ἀναγνώριση, τουλάχιστον ὣς τὴ στιγμη ποῦ η κυβέρνησή του θὰ ἀναγνωριζόταν ἀπὸ ἕνα ἀντιπροσωπευτικο σῶμα τοῦ λαοῦ. ΄Η Ἱταλία, ἀπὸ τὸ ἄλλο µέρος, ποὺ εἴχε ἄκο- λουθήσει σταθερὰ ἐχθρικὴ στάση ἀπέναντι στὴν Ἑλλάδα, και ἰδιαίτερα ἀπέναντι στὸ Βενιζέλο, πῆρε ἀμέσως ἀρνητικη σταση απεναντι στὸ κίνηµά του. Ἡ Γαλλία καὶ ἡ Μεγάλη Βρετανια ὅμως ἀποφάσισαν νὰ ὑποστηρίξουν τὸ Βενιζέλο ἠθικά καὶ ὑλι- Κά. Χορηγήθηκε στὸ Βενιζέλο δάνειο 10 ἑκατομμυρίων φράγκων για τὶς μὴ στρατιωτικές του ἀνάγκες, καὶ ἀποφασίσθηκε π απο” στολὴ διπλωματικῶν ἀντιπροσώπων τῶν Συμμάχων στη Θεσ- σαλονίκη. Κατὰ τὸ Νοέμβριο ὅμως ἡ στάση τῶν Συμμάχων Ἀπέναντι στὸ Βενιζέλο παρέμενε διφορούμενη. #### Οἱ συμφωνίες Κωνσταντίνου - Μπεναζὲ Τὰ «Νοεμβριανά» Ενῶ ἢ προσωρινὴ κυβέρνηση σταθεροποιοῦσε σταδιακά νι 6 ση της στὴ Μακεδονία καὶ τὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου, στην Ἀθήνα οἱ Σύμμαχοι πίστεψαν πρὸς στιγμήν, ὅτι θὰ μποροῦσαν να φτάσουν σὲ κάποια συμφωνία μὲ τὸν Κωνσταντινο. Στὰ μέσα τοῦ Οκτωβρίου, ὁ Κωνσταντῖνος φαινόταν διατεθειμένος νά ἀποστρατεύσει µέρος τῶν δυνάμεών του καὶ νὰ ἀποσύρει τις µονάδες ποὺ εἶχαν συγκεντρωθεῖ στὴ Θεσσαλία. Θά κρα- τοῦσε µόνο μιὰ μεραρχία στὴ Θεσσαλία γιὰ λόγους ἐσωτερικῆς τάξεως, ἐπειδὴ ἀναμενόταν ξεσηκωμὸς τῶν ἀγροτῶν ἐναντίον τῶν. Ὑαιοκτημόνων, μετὰ τὴν ἀπομάκρυνση τοῦ ἑλληνικοῦυ --- στρατοῦ. Σὲ ἀντάλλαγμα ζήτησε τὴν κατάπαυση τῶν συµµα- χικῶν πιέσεων καὶ τὴν ἐγγύηση τῶν Συμμάχων ὅτι δὲ θὰ προ- ωθοῦνταν οἱ δυνάµεις τῆς ᾿Εθνικῆς ”Αμυνας ἐναντίον τῆς Πα- λαιᾶς Ἑλλάδος. Ἔμειναν ὅμως ὅλοι κατάπληκτοι, ὅταν ὁ Κωνσταντῖνος πρότεινε στὸ Γάλλο ἀπεσταλμένο Πὼλ Μπε- ναζέ, ποὺ πήγαινε τότε στὴ Θεσσαλονίκη καὶ ποὺ ἦταν μυστικὰ ἐξουσιοδοτημένος ἀπὸ τὸν Βγίαπά νὰ ἕλθει σὲ διαπραγµα- τεύσεις µαζί του γιά νὰ φτάσει σὲ κάποιο συμβιβασμό, ὄχι µόνο νὰ ἀποσύρει ὅλες τὶς ἑλληνικὲς µονάδες ἀπὸ τὴ Θεσσαλία, ἀλλὰ νὰ παραδώσει ἀκόμα µεγάλες ποσότητες στρατιωτικοῦ καὶ ναυτικοῦ πολεμικοῦ ὑλικοῦ. Σὲ ἀντάλλαγμα ἡ γαλλικὴ κυβέρνηση ἦταν διατεθειµένη νὰ σεβαστεῖ τὴν οὐδετερότητά του καὶ νὰ ἐμποδίσει τὴν ἐξάπλωση τῆς ἐξουσίας τῆς προσω- ρινῆς κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης σὲ περιοχὲς ποὺ ἤλεγχε Ἡ κυβέρνηση ᾿Αθηνῶν. 'Ο Βγίαπά ἦταν ἁἀκόμα διατεθειμένος νὰ ἀρνηθεῖ ἆε Ίητε ἀναγνώριση στὸ Βενιζέλο, καὶ πίστευε. πὼς ἀκόμα ἦταν δυνατὴ μιὰ συμφιλίωση μεταξὺ Βενιζέλου καὶ Κωνσταντίνου. Τὸ διαλλακτικὸὀ κλίμα, ποὺ ἦταν ἀπόρροια τῶν συμφωνιῶν Κωνσταντίνου - Μπεναζέ, δὲν κράτησε πολύ. Δύο βασικοὶ παράγοντες διέλυσαν κάθε ἐλπίδα γιὰ συμβιβασμό : πρῶτο, οἱ ἐξελίξεις στὸ βορρὰ δημιούργησαν τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Βενιζέλος σχεδίαζε μιὰ ἀκόμα προώθηση πρὸς νότο' καί, δεύτερο, ἡ ἀντίδραση ποὺ δημιουργήθηκε ἐναντίον τοῦ ἀφο- πλισμοῦ ἀπὸ παράγοντες τοῦ κύκλου τοῦ Κωνσταντίνου καὶ οἱ πιέσεις ἀπὸ τοὺς στρατιωτικοὺς τῆς ᾿Αθήνας, ἔπεισαν τὸν ## 42(45) [ΕΙΚΟΝΑ] 'Ο Γάλλος βουλευτὴς Μπεναζὲ ἔφθασε στὴν ᾿«Ίθήνα στὶς 6 ᾿Οκτωβορίου 1916 ὡς ἀπεσταλμένος τῆς γαλλικής κυβεοιἸ/σεως σὲ μιὰ προσπάθεια κατευνασμοῦ τῶν σχέσεων ᾖωνσταντίνου καὶ ΓΠΙοΠπΙα. ΙΙαθόλο ποὺ ἦωρθε σὲ κάποια συμφωνία μὲ τὸ βασι- λιά, ἡ συμφωνία αὐτὴ δὲν τηρήθηκε καὶ ἐπακολούθησαν ἡ «μά- χἒη τῶν ᾿4θηνῶν» καὶ τὰ «Νοεμβοιανά». Κωνσταντῖνο νὰ ἐγκαταλείψει τὶς συμφωνίες μὲ τὸν Μπεναζέ: Ἡ ἀπόφαση τοῦ Βενιζέλου νἀ καταλάβει τὴν Κατερίνη, μὲ τὴ συγκατάθεση τοῦ δαγγαΙ], τὶς πρῶτες μέρες τοῦ Νοεμβρίου, ἀσφαλῶς ἐνίσχυσε τὴ θέση ἐκείνων τῶν παραγόντων στὴν ᾿Αθήνα, ποὺ ἦταν ἀντίθετοι σὲ πρόσθετες παραχωρήσεις πρὸς τοὺς Συμμάχους. ΄Η εἴσοδος τῶν ᾽Αμυνιτῶν στὴν Κατερίνη θεωρήθηκε σὰν τὸ πρῶτο βῆμα γιἀ τὴ βίαιη κατάληψη περιο- χῶν ποὺ ἐλέγχονταν ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο. Ὡς τά µέσα Νοεμβρίου, εἶχε ἀναπτυχθεῖ ὑπὸ τὴν αἱγίδα τῶν Μεταξᾶ καὶ Δούσμανη μιά κίνηση μεταξὺ τῶν κατώτερων ἀξιωματικῶν ποὺ ἦταν ἀποφασισμένοι νὰ ἀντισταθοῦν στὸν ἀφοπλισμὸ καὶ στὴν παράδοση πολεμικοῦ ὑλικοῦ. Αὐτὴ ἦταν ἤ κατάσταση στἠν ᾿Αθήνα ὅταν στὶς 3/16 Νοεμ- βρίου ὁ ναύαρχος Βατίιρε ἆι Γουγπεί ἐπέδωσε στὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση διακοίνωση., βασισμένη στὴ συμφωνία Κωνσταντί- νου - Μπεναζέ, ποὺ ἀπαιτοῦσε τὴν παράδοση μεγάλης ποσό- τητας πολεμικοῦ ὑλικοῦ. Ὁ Κωνσταντῖνος καὶ ἡ κυβέρνηση τοῦ Σπυρίδωνα Λάμπρου ἀπέρριψαν τὶς ἀπαιτήσεις τοῦ ναυάρ- χου. Ὕστερα ἀπὸ Συμβούλιο τοῦ Στέµµατος, ποὺ συγκλήθηκε στὶς 6/19 τοῦ µηνός, ἣ κυβέρνηση ἀποφάσισε τὴν ἀπόρριψη τῆς συμμαχικῆς διακοινώσεως, τόσο γιὰ ἐσωτερικοὺς ὅσο καὶ γιὰ ἐξωτερικοὺς λόγους. ΄ΗἩ παράδοση πολεμικοῦ ὑλικοῦ θὰ --- μποροῦσε νἀ θεωρηθεῖ ἀπὸ τὶς Κεντρικὲς Δυνάμεις ἐχθρικὴ πράξη καὶ ἦταν δυνατὸ νὰ ὁδηγήσει σὲ πόλεμο μὲ τὴ Γερμανία. Οἱ ἀνένδοτοι µέσα στὸ στρατό, ἐξάλλου, ἦταν ἀποφασισμένοι νὰ πολεμήσουν, παρὰ νὰ ὑποκύψουν στὴν ταπείνωση τοῦ ἀφοπλισμοῦ. ᾽Αλλὰ καὶ ἤ κοινἠ γνώμη εἶχε προετοιμαστεῖ ψυχολογικἀ πρὸς τὴν κατεύθυνση αὑτή. Στἀὰ µέσα Νοεμβρίου, περισσότεροι ἀπὸ 20.000 ἄνδρες εἶχαν συγκεντρωθεῖ µέσα καὶ γύρω ἀπὸ τὴν ᾿Αθήνα, καὶ ὅλα τὰ στρατηγικἁὰ σημεῖα τῆς πρωτεύουσας εἶχαν καταληφθεῖ. 'Ὁ Γάλλος ναύαρχος ἕἔκανε μιὰ τελευταία προσπάθεια νὰ πείσει τὸν Κωνσταντῖνο νὰ δεχτεῖ τὶς ἀπαιτῆσεις του, ἀλλὰ αὐτὸς ἀρνήθηκε ὁποιαδήποτε δέσμευση. ΄᾿Ὑποσχέθηκε ὅμως ὅτι οἱ ἄνδρες του δὲ θὰ ἄνοιγαν πρῶτοι πῦρ ἐναντίον τῶν Συµ- μαχικῶν δυνάµεων ποὺ ἐπρόκειτο νὰ ἀποβιβασθοῦν. Μὲ τὴ βεβαιότητα ὅτι οἱ ἛἜλληνες τελικἀ δὲ θά ἀντιστέκονταν καὶ θἀ ὑπέκυπταν σὲ µιἀ ἐπίδειξη δυνάµεως, συμμαχικἡ µονάδα 3.000 ἀνδρῶν ἀποβιβάσθηκε στὸ Φάληρο καὶ τὸν Πειραιὰ τὸ πρωὶ τῆς Ιδης Νοεμβρίου, μὲ διαταγὲς νὰ καταλάβει ὁρισμένες στρα- τηγικὲς θέσεις καὶ στὴν περιοχἡ τῶν ᾿Αθηνῶν. Τὰ Συμμαχικὰ ἀγήματα προχώρησαν πρὸς τὶς θέσεις αὐτὲς καὶ γιὰ ἕνα διά- στηµα καὶ οἱ δύο πλευρὲς ἀπέφυγαν τὴ σύγκρουση, ἀλλὰ πρὸς τὸ μεσημέρι ξέσπασε ἤ µάχη. ΄Η συμμαχικὴ ναυτικἠ μοίρα στὸ Φάληρο βομβάρδισε τμήματα τῆς πόλεως, κυρίως γύρω στὸ Στάδιο καὶ κοντὰ στὸ Παλάτι. Τελικά, ἐπῆλθε συµβιβα- σμὸς ἀργά τὸ ἀπόγευμα καὶ ὁ Κωνσταντῖνος συμφώνησε νἀὰ παραδώσει µέρος τοῦ πολεμικοῦ ὑλικοῦ ποὺ εἶχε ζητηθεῖ ἀρ- χικά. ᾽᾿Αποτέλεσμα τῆς µάχης ἦταν Ι94 νεκροὶ καὶ τραυµατί- ες Σύμμαχοι καὶ δ2 ΄ἛἜλληνες, χωρὶς νὰ ὑπολογίζονται τὰ θύ- µατα τοῦ ἅμαχου πληθυσμοῦ. Μετὰ τὴν ἀπομάκρυνση τῶν συμμαχικῶν δυνάµεων, νωρὶς τὸ πρωὶ τῆς Ιθης Νοεμβρίου/2ας Δεκεμβρίου, ξέσπασε κύμα τρομοκρατίας στὴν πόλη μὲ στόχο τοὺς Βενιζελικούς, μὲ ἰδιαί- τερη ἔξαρση τῆς βίας τὶς πρῶτες δύο ἡμέρες. ΄Η ἐπιτροπὴ ποὺ ἀνέλαβε ἀργότερα νἁ ἐρευνῆσει τὶς μηνύσεις καὶ καταγ- γελίες τῶν θυμάτων τῆς βίας ἐπιβεβαίωσε 35 φόνους, 922 φυ- λακίσεις, 503 περιπτώσεις λεηλασίας, 3509 περιπτώσεις μπούῦ- κοτάζ, 66 περιπτώσεις καταστροφῆς περιουσίας, 3ἱ ἀναστολὲς κυκλοφορίας ἐφημερίδων, ποὺ συχνἀ συνοδεύονταν ἀπὸ κατα- στροφἡ τῶν τυπογραφείων τους, καὶ 980 ἀπελάσεις ἢ βίαιες ἀναχωρήῆσεις ποὺ προκλήθηκαν ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ τῶν ἐπιστρά- των. Παρόλο ποὺ τὸ πρῶτο κύμα τρομοκρατίας σταμάτησε, οἱ συλλήψεις, οἱ κακοποιήσεις καὶ ὁ ἐκφοβισμὸς τῶν Βενιζε- λικῶν συνεχίστηκαν. #### ᾿Απὸ τὴ «μάχη τῶν ᾿Αθηνῶν» ὣς τὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου Τὰ γεγονότα στὴν ᾿Αθήνα ἐξέπληξαν τοὺς Συμμάχους. Κανεὶς δὲν περίµενε ἔνοπλη ἁντίσταση. ΄Ο ναύαρχος ἆι Εουγπεί πρότεινε τὸ βομβαρδισμὸ καὶ τὴν κατάληψη τῆς ᾿Αθή- νας. Ὅ Βενιζέλος ἧταν πιὰ ἔτοιμος νὰ βαδίσει ἐναντίον τῆς Παλαιᾶς Ελλάδος. Ἠταν βέβαιος πὼς ὁ Κωνσταντῖνος εἶχε τὴν πρόθεση νὰ ἑνώσει τὶς δυνάµεις του μὲ αὐτὲς τοῦ ἐχθροῦ καὶ ἀπὸ κοινοῦ νἁ ἐπιτεθοῦν ἑναντίον τῶν Συμμάχων. '᾿Ὑπὸ τὴν πίεση τῆς κοινῆς γνώμης καὶ κατἀ τὴ διάρκεια κυβερνη- τικῆς κρίσεως, ὁ Βγίαπἀ πρότεινε τὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κων- σταντίνου. Ἡ Ρωσία καὶ ἡ Ἰταλία ὅμως εἶχαν ἀντίθετη γνώμη τόσο γιὰ τὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου ὅσο καὶ γιὰ τὴν ἀναγνώριση τοῦ Βενιζέλου. Καὶ ἤ ᾽Αγγλία ἦταν ἐπίσης ἀντί- θετη στὴ χρησιμοποίηση ὁραστικῶν µέτρων, φοβούμενη ὅτι τὰ µέτρα αὐτὰ θὰ ὁδηγοῦσαν σὲ πόλεμο μὲ τὴν κυβέρνηση ᾿᾽Αθηνῶν καὶ στὴ σφαγἡἠ τῶν Βενιζελικῶν. Στὴν πραγµατικό- τητα, ἡ ἀντίδραση τῶν Συμμάχων ἐξυπηρετοῦσε θαυμάσια καὶ τὰ συμφέροντα τοῦ ΒΓγἰαπᾶ, γιατὶ κατὰ βάθος οὔτε αὐτὸς ἦταν πρόθυµος νἁ πάρει ὁδραστικἁ µέτρα κατὰ τοῦ Κωνσταν- τίνου. Ἡ ᾽Αγγλία καὶ ἤ Γαλλία συμφώνησαν, ὅμως, ὅτι ἔπρεπε νὰ πάρουν δραστικἀ µέτρα γιὰ τὴν ἀσφάλεια τῶν δυνάμεών τους στὴ Μακεδονία. Στὶς 25 Νοεμβρίου/ᾶ Δεκεμβρίου, ἐπέ- ## 43(46) βαλαν αὐστηρὸ ἀποκλεισμὸ στὴν Παλαιά Ἑλλάδα καὶ ὕστερα ἀπὸ μιὰ ἑβδομάδα ἐπέδωσαν τελεσίγραφο στὴν ᾿Αθήνα ἁπαι- τώντας τὴν ἀποχώρηση ὅλων τῶν ἑλληνικῶν στρατευμάτων στὴν Πελοπόννησο καὶ τὴν ἑγκατάσταση συμμαχικοῦ ἐλέγ- χου στὴν Πάτρα καὶ στὸν Ἰσθμό, γιὰ τὴν ἐπίβλεψη ὅλων τῶν στρατιωτικῶν κινήσεων. Ἡ ᾿Αθήνα δὲν εἶχε ἄλλη ἐκλογὴ παρὰ νὰ ὑποκύψει στὶς ἀπαιτήσεις τῶν Συμμάχων. Παρὰ τὴ σοβαρότητα τῆς καταστάσεως, ὁ Κωνσταντῖνος καὶ τὸ ἄμεσο περιβάλλον του συνέχισαν νὰ ἀκολουθοῦν πολι- τικὴ ποὺ θὰ ὁδηγοῦσε ἀναπόφευκτα στὴν καταστροφή. Ἡ ὑπό- σχεση τῆς κυβερνήσεως νὰ ἀποσύρει ὄλες τὶς µονάδες καὶ τὸ στρατιωτικὸ ὑλικὸ ἀπὸ τὸ βορρὰ πραγματοποιήθηκε μὲ ἀργὸ ρυθμὸ καὶ ὄχι ὁλοκληρωτικά, ἑνῶ δὲν καταβλήθηκε καμιά προσπάθεια γιὰ τὴν ἐπαναφορά τῆς τάξεως. ᾽Αντίθετα, οἱ ἀρχὲς. ἐνθάρρυναν ἀντισυμμαχικὲς ἐκδηλώσεις καὶ συνέχισαν τὸ διωγμὸ τῶν Βενιζελικῶν ποὺ κορυφώθηκε μὲ τὴν ὀργάνωση µεγάλης διαδηλώσεως τὰ Χριστούγεννα, κατὰ τὴν ὁποία ὁ ἀρχιεπίσκοπος ᾿Αθηνῶν κήρυξε ἀνάθεμα κατά τοῦ Βενιζέλου καὶ τὸν χαρακτήρισε «προδότη». Αὐτὸ ὅμως, ποὺ ἦταν ἀκόμη πιὸ σοβαρό, ἦταν ἡ ἀπόφαση τοῦ Κωνσταντίνου νὰ παραβεῖ τὶς ὑποχρεώσεις ποὺ εἶχε άνα- λάβει ἡ Ἑλλάδα ἀπέναντι στοὺς Συμμάχους καὶ νὰ προωθήσει τὴν ὀργάνωση ἀνταρτικῶν ὁμάδων μὲ τὴν ὑποστήριξη τῶν Γερμανῶν, μὲ κύριο σκοπὸ νὰ ἀποτρέψουν τὴν ἐξάπλωση τῆς ἐξουσίας τῆς προσωρινῆς κυβερνήσεως. Ἐνῶ εἶχε ἀρχίσει ἡ ὀργάνωση τῶν ὁμάδων, ὁ Κωνσταντῖνος καὶ οἱ στρατιωτικοί του σύμβουλοι σκέφτηκαν πρὸς στιγμὴν τὴν πιθανότητα ἔπι- θέσεως ἀπὸ τὰ νῶτα ἑναντίον τοῦ ΦαΓΓαί], σὲ συνδυασμὸ μὲ ταυτόχρονη γερμανοβουλγαρικἡ ἐπίθεση ἀπὸ τὸ βορρά. Τε- λικά, τὸ σχέδιο αὐτὸ δὲν πραγματοποιήθηκε, ἐπειδὴ ἡ ἐπέμ- βαση τῆς Ἑλλάδος ἦταν ἀδύνατη ἀπὸ στρατιωτικἡ πλευρά, κυρίως γιατὶ κατὰ τὴν περίοδο αὐτὴ τὸ ᾿᾽Ανώτατο Γερμανικὸ ᾿Αρχηγεῖο δὲν ἦταν σὲ θέση νὰ ἀναλάρβει γενικὴ ἐπίθεση ἕναν- τίον τοῦ Φαγταί]. Ἡ μὴ ἀνταπόκριση τοῦ Βερολίνου στὶς ἐκ- κλήσεις τοῦ Κωνσταντίνου γιὰ παρόμοια ἐπίθεση προκάλεσε βαθιὰ ἀπογοήτευση στὸ παλάτι. Στὸ ἑξῆς, ὅλες οἱ προσπάθειες συγκεντρώθηκαν στὴν ὀργάνωση ἀνταρτικῶν ὁμάδων στὴν ἜἨπειρο καὶ Θεσσαλία --- ἑνέργειε ποὺ ἐπιδείνωσαν τὴν ὑπάρχουσα ἔνταση, χωρὶς νὰ βελτιώσουν καὶ τὴ θέση τοῦ Κωνσταντίνου. Ἔτσι, ἡ τεταµένη κατάσταση ἐλάχιστα βελτιώθηκε μετὰ τὴν ἀποδοχὴ καὶ νέων ἀπαιτήσεων τῶν Συµµάχων, τὸ Δεκέμ- βριο, παρόλο ποὺ τώρα πιὰ ἡ χώρα βρισκόταν κάτω ἀπὸ τὸν ἔλεγχό τους. Καὶ πάλι, ὅμως, δὲν ὑπῆρξε ἑνιαία γραμμὴ µε- ταξὺ τῶν συμμαχικῶν ἀρχῶν στὴν Ἑλλάδα οὔτε καὶ μεταξὺ τῶν κυβερνήσεών τους γιὰ τὸν τρὀπο χειρισμοῦ τῆς ἑλ- ληνικῆς καταστάσεως. ᾿Ενδοσυμμαχικὲς προστριβὲς καὶ άνα- ποφασιστικότητα ἐμπόδισαν τὴν υἱοθέτηση μιᾶς κοινῆς πο- λιτικῆς καὶ προκάλεσαν τὴν παράταση τῆς ὑπάρχουσας ἐντά- σεως. ᾿Ενῶ οἱ Σύμμαχοι ἄφηναν τὸ ἑλληνικὸ πρόβλημα νὰ παρελκύεται, ἡ ἐσωτερικὴ κατάσταση ἔπαιρνε ἀνησυχητικές διαστάσεις. ᾽Απὸ τὸ ἕνα µέρος ὁ συμμαχικὸς ἀποκλεισμός, ποὺ εἶχε αὐξήσει τὶς ταλαιπωρίες τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ ἀπὸ τὸ ἄλλο ἡ δριμύτατη ἐπίθεση τοῦ τύπου κατὰ τῶν Συμμάχων προκάλεσαν τόση ἔξαψη, ὥστε νὰ ἀναμένεται ἀπὸ στιγμῆ σὺ στιγμἡ νέο ξέσπασμα βίας κατὰ τῶν Βενιζελικῶν. Συνάµα, οἱ ἀνταρτικὲς ὁμάδες ἐνέτειναν ὁλοένα καὶ περισσότερο τὴ δράση τους τὸ Φεβρουάριο, Μάρτιο καὶ ᾽Απρίλιο. Καθὼς ἐπιτεινόταν ἡ κρίση, ὁ δᾶΓΓαΙ δυσανασχετοῦσε ὁλοένα καὶ περισσότερο μὲ τὴ συγκρατηµένη στάση τῶν Συµ- µάχων. Ἡ ἀνατροπὴ τῆς καταστάσεως στὴν ᾿Αθήνα τοῦ εἶχε γίνει ἔμμονη ἰδέα. Παρὰ τὴ σοβαρότητα τῆς καταστάσεως, οἱ Σύμμαχοι δὲν μποροῦσαν νὰ συμφωνήσουν γιὰ τὰ ληπτέα µέτρα. ᾽Αδυνατοῦσαν ἀκόμη νὰ συντονίσουν τὶς ἐνέργειές τους καὶ σὲ ζητήματα πάνω στὰ ὁποῖα εἶχαν ἤδη συμφωνήσει. Ἡ ἀδυναμία τους αὐτὴ φάνηκε στὴν ἀποτυχία νὰ ὑποστηρί- ἔουν ἀποτελεσματικὰ τὸ κίνηµα τοῦ Βενιζέλου, καὶ ἦταν ἀπο- τέλεσµα τῶν διαφωνιῶν τους πάνω στὸ θέµα τῆς στρατηγικῆς --- στὰ Βαλκάνια. ᾿Εφόσον οἱ Βρετανοὶ ἀντιδροῦσαν στὴν αὔ- ἕηση τῶν δυνάµεων τοῦ ὦαγγαί] γιὰ τὴ δηµιουργία ἐπιθετικοῦ μετώπου στὴ Μακεδονία, δὲν ἔβλεπαν τὸ λόγο γιατὶ νὰ δια- θέσουν χρήµατα καὶ ὑλικὸ -- ὅταν μάλιστα ἡ κατάσταση στὸ ναυτικό τους ἦταν τόσο σοβαρή, ποὺ δὲν ἄφηνε πολλὰ περιθώρια γιὰ παρόμοιες ἐνέργειες --- γιὰ τὶς δυνάµεις τοῦ Βενιζέλου, μολονότι μακροπρόθεσμα ἑκεῖνο ποὺ ὁδήγησε στὴ λύση τοῦ ἑλληνικοῦ ζητήματος ἦταν ἀκριβῶς ἡ ἐπιθυμία τῆς Βρετανίας νὰ ἀπαγκιστρωθεῖ ἀπὸ τὸ μέτωπο Θεσσαλονίκης. Παρόλες αὐτὲς τὶς δυσκολίες, ἡ κατάσταση ἐξελισσόταν πρὸς ὄφελος τοῦ Βενιζέλου. Δύο σοβαρότατα γεγονότα, ποὺ συνέβησαν στὶς ἀρχὲς Μαρτίου, προδίκασαν τὴν ἔκβαση τῶν πραγμάτων μὲ τὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κωὠνσταντίνου: πρῶτο, ἡ ρωσικὴ ἐἑπανάσταση καὶ ἡ πιώση τοῦ τσάρου Νικολάου Β΄, ποὺ ἔπαιζε συχνὰ ρόλο ἀνασταλτικὸ καί, δεύτερο, ἡ πιώση τοῦ Βτίαπά, τοῦ ὁποίου ἡ μετριοπάθεια συγκρατοῦσε συχνὰ τοὺς Γάλλους ἁδιάλλακτους. Μετὰ τὴν πτώση τοῦ Βτιαπά αὐξήθηκε ἡ πίεση γιὰ μιὰ πιὸ ὁραστήρια καὶ συντονισμένη πολιτικὴ ἀπέναντι στὴν Ἑλλάδα. Μπροστὰ στὴ βρετανικὴ ἀντίδραση σὲ ἀκραῖες ἐνέργειες οἱ Γάλλοι συνέχισαν νὰ ἔνερ- γοῦν μὲ προσοχή, ἀλλὰ ἐνθάρρυναν συνάµα τὸ Βενιζέλο νὰ ἐπεκτείνει τὸν ἔλεγχό του πάνω σὲ περιοχὲς ποὺ βρίσκονταν ἀκόμα κάτω ἀπὸ τὸν ἔλεγχο τῆς ᾿Αθήνας, ὅπως τὰ ᾿Επτάνησα. Ἡ ρωσικὴ ἑπανάσταση ἐνθάρρυνε τὰ σχέδια τοῦ Βενι- ζέλου γιὰ μιὰ εὐνοϊκὴ λύση τῆς ἑσωτερικῆς κρίσεως καὶ διεὐκόλυνε τὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου, γιὰ τὴν ὁποία ὁ Βενιζέλος τώρα πίεζε τοὺς Συµµάχους, ὅπως καὶ τὴν πιθανὴ ἔξωση τῆς δυναστείας. Τὸ ζήτημα τῆς δυναστείας πάντα ἔπαιζε ἀνασταλτικὸ ρόλο στὸ χειρισμὸ τῆς ἐσωτερικῆς κρί- σεως ἀπὸ µέρους τοῦ Βενιζέλου. ᾿Ἐπειδὴ οἵ δυναστικὲς σχέ- σεις εἶχαν παίξει, στὸ παρελθόν, σοβαρὸ ρόλο στὴν ἐξωτερικὴ πολιτική, ὁ Βενιζέλος ἦταν ἀναγκασμένος νὰ λαμβάνει ὑπόψη του τὶς εὐαισθησίες τοῦ βρετανικοῦ καὶ τοῦ ρωσικοῦ βασιλι- κοῦ οἴκου, καθὼς καὶ τοῦ συντηρητικοῦ κατεστημένου τῶν δύο αὐτῶν χωρῶν. Τώρα, ἡ πτώση τῆς δυναστείας τῶν Ρωμανώφ καὶ ἡ ἐνίσχυση τῶν δημοκρατικῶν δυνάµεων στὴν Εὐρώπη τὸν ἐνθάρρυναν νὰ ἀσκήσει ἑντονότερη πίεση γιὰ τὴν ἐκ- θρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου καὶ νὰ σκεφτεῖ ἀκόμα τὸ ἐνδεχό- µενο ἁβασίλευτης δημοκρατίας. Ἡ ἀκόλουθη ἐπιστολὴ πρὸς τὸν πρεσβευτὴ τῆς Ἑλλάδος στὸ Παρίσι ᾿Αθω Ῥωμάνο, μὲ ἡμερομηνία 22 Απριλίου 1917, ἀποκαλύπτει καθἀρὰ τὴ θέση του πάνω στὸ ζήτημα τῆς δυναστείας: «Γνωρίζετε ἤδη τὰς σκέψεις ἡμῶν... Μόνον ὅτι κατ ἐμὲ ὡς ἐκ τῶν δηλώσεων ἃς ἑκάμαμεν ἐν ἀρχῇ τοῦ κινήματος, ὅτι τοῦτο δὲν εἶχε χαρα- κτῆρα ἀντιδυναστικόν, δὲν δυνάµεθα σήμερον νὰ δηλώσωμεν ἐπισήμως εἰς τὰς φίλας κυβερνήσεις, ὅτι ἀποκρούομεν πᾶσαν λύσιν ἐντὸς τῆς σημερινῆς δυναστείας. Βέβαιον ἐν τούτοις εἶνε ὅτι πᾶσα ρύθμισις τῶν καθ) ἡμᾶς πραγμάτων, ἥἤτις δὲν θ᾽ ἀπεμάκρυνεν ὁριστικῶς τὴν σημερινὴν δυναστείαν, θὰ ἦτο λύσις νόθος, ἥτις δυσκόλως θὰ ἐπέτρεπεν εἰς τὸ ἔθνος νὰ ἐπιτύχη τὴν Ψψυχολογικὴν ἐκείνην κάθαρσιν, ἄνευ τῆς ὁποίας δύσκολον θὰ εἶνε νὰ ὁρμῆσει ἡ ᾿Ελλὰς μετὰ τὴν πα- ροῦσαν δοκιµασίαν εἰς νέον πολιτικὸν βίον ἱκανὸν νὰ ἐπιτύχη τὴν ἀνάπλασίν της. Δυστυχῶς δέ, ὡς ἤδη γνωρίζετε ἐκ τῆς συνδιαλέξεως τοῦ κ. Γενναδίου μὲ τὸν λόρδον Χάρδιγκ, ἐν ᾽Αγγλίᾳ φαίνονται διαφόρως ἔχοντες πρὸς τὴν ἰδέαν ριζικῆς μεταβολῆς ἐν Ἑλλάδι. Ἐὰν δὲ σήµερον ὁ Βασιλεὺς ἀπεφάσιζε νὰ παραιτηθῇ τοῦ θρόνου, ἐγκαταλείπων διαρκῶς τὴν Ἑλλάδα καὶ ἀφήνων τὸν υἱόν του νὰ ἐφαρμόσῃ τὴν ἐθνικὴν πολιτικήν, φοβοῦμαι ὅτι τοιαύτη λύσις θὰ ἐθεωρεῖτο παραδεκτὴ ἓν ᾽Αγ- γλίᾳ καὶ δυσκόλως θὰ ἠδυνάμεθα νὰ τὴν ἀποκρούσωμεν ἡμεῖς. ᾿Ελπίζῳ µόνον, ὅτι ὁ βασιλεὺς δὲν θὰ κάµῃ ἐγκαίρως τοιοῦτον διάβηµα καί, ὅταν τυχὸν ἀποφασίσῃ νὰ τὸ κάµη, θὰ εἶνε πλέον ἀργὰ καὶ θὰ ἔχῃ ἤδη ὠριμάσει ἡ ἰδέα τῆς κατα- λύσεως τῆς ὅλης δυναστείας. Ὅ,τι ἀφορᾶ τὴν ἰδεώδη δι᾽ ἡμᾶς λύσιν γνωρίζετε ἤδη τὰς σκέψεις µου παρά τοῦ κ. Διο- μήδη. Καίΐτοι δὲ ἡ ἐν Ρωσσίᾳ ἐπανάστασις μὲ κάµνει ν᾿ ἆπο- κρούω ὁλιγώτερον παρὰ πρὶν τὴν ἰδέαν τῆς δημοκρατίας καὶ φρονῶ μάλιστα ὅτι ἂν ἡ Ρωσία ἀποδεχθῆ τὸ δημοκρατικὸν ## 44(47) πολίτευμα οὐδένα θὰ παρουσιάζει δι’ ἡμᾶς κίνδυνὀν ἡ ἆἀποδο- χἠ τῆς δημοκρατικῆς μορφῆς τοῦ πολιτεύματος, ἐξακολουθῶ οὗχ ἧττον φρονῶν, ὅτι ἀρίστη διὰ τὰ συμφέροντα ἡμῶν λύσις θὰ ἦτο ἡ διατήρησις τοῦ σημερινοῦ πολιτεύματος μὲ βασιλέα λαμβανόμενον ἐκ τοῦ βασιλικοῦ οἴκου τῆς ᾽Αγγλίας. ἸΑλλ" ἐὰν τοῦτο δὲν εἶνε δυνατὸν τότε δὲν νομίζω ὅτι ὑπολείπεται ἄλλη λύσίς παρὰ ἡ δημοκρατία, διὰ τὴν ὁποίαν θεωρῶ ὥριμον τὸν ἑλληνικὸν λαὸν καὶ τὴν ὁποίαν ἐκ διεθνῶν µόνον λόγων ἀπέστεργα, ἐφ᾽ ὅσον πᾶσαι αἱ Μεγάλαι Δυνάμεις πλὴν μιᾶς εἶχον μοναρχικὴν μορφὴν πολιτεύματος, ἀλλ᾽ ἥτις μετὰ τὸν πνέοντα σήμερον δημοκρατικὸν ἄνεμον οὐδέμίαν ἐκ διεθνῶν λόγων οὐσιώδη ἀντένδειξιν παρουσιάζει...» (Αρχεῖα Ὕπουρ- γείου ᾿Εξωτερικῶν, ἐπιστολὴ Βενιζέλου πρὸς Ρωμάνον, 22 Απριλίου 1917, ἀρ. 2311). ΜἩ ἐπιστολὴ αὐτὴ δείχνει καθαρὰ ὣς ποιὸ σημεῖο ἑπηρέ- αζαν τὸ Βενιζέλο οἱ ἀπαιτήσεις τῆς ἑξωτερικῆς πολιτικῆς. Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι εἶχε ἐπηρεασθεῖ ἀπὸ τὰ νέα ρεύματα στὴν Εὐρώπη, ἐξακολούθησε νὰ δίνει ἀδικαιολόγητα µεγάλη ση- µασία στὶς δυναστικὲς σχέσεις, ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἄσκηση τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς. Τὸ πρῶτο ἀποφασιστικὸ βῆμα, γιὰ τὴν τελικὴ λύση τοῦ ἑλληνικοῦ προβλήματος, ἔγινε στὴ συνδιάσκεψη στὸν "Αγιο Ἰωάννη τῆς Μωριέννης στὶς 6/19 Απριλίου. 'Ἡ κύρια φροντίδα τῶν κυβερνήσεων τῆς ᾽Αγγλίας καὶ Γαλλίας ἦταν νὰ ἐἔξασφα- λιστεῖ, ἀπὸ µέρους τῆς Ἰταλίας, ἡ ἀναγνώριση τῶν προη- γούµενων ἀγγλογαλλικῶν συμφωνιῶν, ποὺ καθόριζαν τὶς σφαῖρες ἐπιρροῆς τῶν δύο δυνάµεων στὴν ᾿Εγγὺς ᾽Ανατολή. Σὲ ἀντάλλαγμα, οἱ Δυτικοὶ Σύμμαχοι συμφώνησαν νὰ δοθεῖ στὴν Ἰταλία ἀρκετὰ µεγάλη σφαίρα ἐπιρροῆς στὴ νοτιο- δυτικὴ Μικρὰ.᾽᾿Ασία, συμπεριλαμβανομένης καὶ τῆς Σμύρνης. Ἡ διευθέτηση τοῦ ἑλληνικοῦ προβλήματος ἧταν συνδεδε- µένη μὲ τὴ σοβαρἡὴ αὐτὴ παραχώρηση στὴν ἸἹταλία, ποὺ ἀπο- σκοποῦσε στὸν ἀποκλεισμὸ τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τὴ Μικρὰ ᾿Ασία, καὶ ποὺ ἧταν ἕνας ἀπὸ τοὺς βασικοὺς σκοποὺς τῆς ἰταλικῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς. Σχετικἁ μὲ τὸ ἑλληνικὸ πρό- βληµα, ἡ Βρετανία, ἡ Γαλλία καὶ ἡ Ἰταλία συμφώνησαν, καταρχήν, στὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου, σὲ περίπτωση δολοφονιῶν Βενιζελικῶν' παράλληλα ὅμως συμφωνήθηκε, μὲ τὴν ἐπιμονὴ τῆς Ιταλίας, ὅτι δὲν ἔπρεπε νὰ ὑποστη- ρίξουν τὴν ἐγκαθίδρυση ἁβασίλευτης δημοκρατίας, πρὸς τὴν ὁποία ἔκλιναν τώρα τόσο οἱ Γάλλοι ὅσο καὶ ὁ Βενιζέλος. Ὡς πρὸς τὴν κατοχὴ τῆς Θεσσαλίας καὶ τὴν κατάσχεση τῆς θεσσαλικῆς ἑσοδείας, ποὺ εἶχε βάλει στόχο του ὁ δατταί], ἀποφασίστηκε νὰ ἀναβληθεῖ μιὰ τελικὴ ἀπόφαση γιὰ μετὰ τὴν ἑαρινὴ ἐπίθεση κατὰ τῶν Βουλγάρων, ποὺ σχεδίαζε ὁ Γάλλος στρατηγός. Παρόλο ποὺ ἡ ἀπόφαση στὸν "Αγιο Ἰωάννη τῆς Μωριέννης ἄφησε καὶ πάλι σὲ ἐκκρεμότητα τὸ ἑλληνικὸ πρόβλημα, ἄλλες συζητήσεις ἀνάμεσα στὸ Βρετανὸ πρωθυπουργὸ 11ογά (εοτρε καὶ τὸ Γάλλο συνάδελφό του Αἰεχαπάτε Εἰδοί προ- ετοίµασαν τὸ ἔδαφος γιὰ οὐσιαστικότερες ἐξελίξεις. Τὸ ἑλλη-΄ νικὸ πολιτικὸὀὸ πρόβλημα ἔγινε πιὰ ὁ μοχλός, ποὺ χρησιµο- ποιήθηκε καὶ ἀπὸ τὸ Εἰδοί καὶ ἀπὸ τὸ Ι1ογά (ὤεοτρε γιὰ τὴν ἐπίτευξη τῶν ἄμεσων στόχων τους σχετικἁ μὲ τὴν 'Ελλάδα καὶ τὶς δυνάµεις στὴ Θεσσαλονίκη. Αὐτὸ ποὺ ἐπιθυμοῦσαν στὸ στάδιο αὐτὸ οἱ Βρετανοὶ ἦταν νὰ μειώσουν τὶς δυνάμεις τους στὴ Μακεδονία σὲ μιὰ μικρὴ ἁμυντικὴ δύναμη, ὥστε νὰ περιορίσουν κάπως τὶς θαλάσσιες μεταφορές τους ποὺ εἶχαν ἐπιβαρυνθεῖ πολὺ καὶ ἀντιμετώπιζαν σοβαρά προβλή- µατα, ἐξαιτίας τοῦ ἀπεριόριστου ὑποβρυχιακοῦ πολέμου ποὺ εἶχε ἐξαπολύσει ἡ Γερμανία. Σ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ γενικότερο πλαίσιο ἐξετάσθηκε τὸ ἑλληνικὸ ζήτημα. Οἱ Γάλλοι θὰ δέ- χονταν τὴν ἀποχώρηση µέρους τῶν βρετανικῶν δυνάμεων, ἂν τὸ Λονδίνο βοηθοῦσε στὴ διευθέτηση τοῦ ἑλληνικοῦ προ- βλήματος καὶ συναινοῦσε στὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντί- νου. Τὸ ἑλληνικὸ ζήτημα τελικὰ διευθετήθηκε κατὰ μέγα µέρος μὲ βάση αὐτὴ τὴ συναλλαγή. Οἱ Βρετανοὶ ὅμως συνέ- χιζαν νὰ ἀντιτίθενται σὲ δυναμικὲς ἑνέργειες ποὺ ἴσως θὰ κατέληγαν σὲ στρατιωτικὲς ἐπιχειρήσεις ἑναντίον τοῦ κὠν- --- σταντινικοῦ καθεστῶτος. Στὰ µέσα ᾽Απριλίου συμφωνήθηκε σὲ ᾿ἀγγλογαλλικὴ διάσκεψη νὰ ἀγορασθεῖ ἀπὸ τοὺς Συµµάχους. ἡ ἐσοδεία τῆς Θεσσαλίας μὲ ἀντάλλαγμα τὴν ἄρση τοῦ ἆπο» κλεισμοῦ. Συμφῶνήθηκε, ἐπίσης, νὰ δοθεῖ ἄδεια γιὰ τὴν προ- ώθηση τῆς ἐξουσίας τῆς προσωρινῆς κυβερνήσεως στὴ Θεσσα- λία, ἀλλὰ µόνο σὲ περίπτωση ἑνὸς αὐθόρμητου λαϊκοῦ κινή- µατος ὑπὲρ τοῦ Βενἰζέλου. Γιὰ μιὰν ἀἁκόμη φορὰ δὲν ἀποφασί- στηκε τίποτε τὸ συγκεκριµένο σχετικἁ μὲ τὴν ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου. Οἱ ἀποφάσεις τῆς ἀγγλογαλλικῆς διασκέψεως δὲν ἀντα- ποκρίνονταν στὶς προσδοκίες τοῦ Βενιζέλου’ ἀλλὰ ἡ γενικό-. τερη δυσαρέσκεια γιὰ τὸ συνεχιζόµενο ἁδιέξοδο, καθὼς καὶ ἡ ᾿ πίεση τῆς κοινῆς γνώμης τόσο στὴ Γαλλία ὅσο καὶ στὴν ᾽Αγ- γλία, κατέστησαν ἀναπόφευκτες καὶ ἄλλες παραχωρήσεις στὴ γαλλικὴ πολιτική. ᾿Επιπλέον, ἡ ᾽Αγγλία, παραιτούµενη τῶν εὐθυνῶν στὴν Ἑλλάδα, ἁπαλλασσόταν ἀπὸ τὶς συνέπειες τοῦ ἑλληνικοῦ προβλήματος, ἐνῶ ἑἐξασφάλιζε ταυτόχρονα τὴ συγκατάθεση τῆς Γαλλίας γιὰ τὴν ἀποχώρηση µέρους τῶν βρετανικῶν δυνάµεων. Τελικὰ ἐπικράτησαν, σὲ ἀγγλογαλ- λικὴἡ διάσκεψη στὶςἀρχὲς Μαΐου, οἱ γαλλικὲς ἀπόψεις, παρόλο ποὺ οἱ Βρετανοὶ πέτυχαν νὰ ἀμβλύνουν καὶ πάλι τὰ σχέδια τῆς Γαλλίας γιὰ ἐπέμβαση. Συµμφωνήθηκε νὰ ἐξασφαλιστεῖ ἡ παραίτηση τοῦ Κωνσταντίνου, χωρὶς στρατιωτικἡὴ ἐπέμβα- ση, ἂν αὐτὸ ἦταν δυνατό, καὶ νὰ ἐγκατασταθοῦν στρατιωτικὰ φυλάκια στὴ Θεσσαλία, γιὰ τὴν ἐξασφάλιση τοῦ ἐλέγχου τῆς ἑσοδείας. "Αν ὁ Κωνσταντῖνος ἀρνιόταν νὰ παραιτηθεῖ θὰ ἐπέβαλαν πλήρη ἀποκλεισμὸ γιὰ νὰ ἀναγκαστεῖ νὰ ὑπο- κύψει' καί, στὴν περίπτωση ποὺ θὰ προέβαλε ἔνοπλη ἀντί- σταση κατὰ τῶν Συμμάχων στὴ Θεσσαλία, θὰ καταλάμβαναν τὸν ᾿Ισθμὸ τῆς Κορίνθου. Στὴν πραγματικότητα, οἱ Γάλλοι ἦταν διατεθειμένοι νὰ προβοῦν σὲ εὑὐρύτερες στρατιωτικὲς ἐνέργειες, ἀκόμα καὶ στὴν κατάληψη τῆς ᾿Αθήνας, ὅπως καὶ ἔγινε. Ἔτσι ἡ διαδικασία τῆς ἐκθρονίσεως τοῦ Κωνσταντίνου τέθηκε σὲ κίνηση. Ὁλόκληρη ἡ ἐπιχείρηση εἶχε ἀνατεθεῖ στὸν Ο. 6. ἑοππβγῖ, µέλος τῆς Γαλλικῆς Γερουσίας καὶ πρώην ὑπουργὸ ᾿Εξωτερικῶν, ποὺ θὰ ἀντιπροσώπευε τοὺς Συμμάχους στὴν Ἑλλάδα σὰν ὕπατος ἁρμοστής τους. | Ὅταν ἡ Ρωσία καὶ ἡ Ἰταλία πληροφορήθηκαν τὶς ἀποφά- σεις αὐτές, ἔφεραν ἀμέσως ἀντιρρήσεις στὴν ἀποστολὴ τοῦ [ΧΑΡΤΗΣ] σελ.45(48) Μετὰ τὴν ἐκδήλωση τοῦ κινήματος τῆς᾽ Εθνικῆς "Αμυνας στὶς 16 Αὐγούστου 1916 περιῇλθε ὑπὸ τὸν ἔλεγχο τῶν κινηματιῶν ἡ περιοχὴ τῆς δυτικῆς καὶ κεντρικῆς Μακεδονίας καὶ ὅταν στὶς 26 Σεπτεμβρίου τοῦ 1916 ὁ ᾿Ελευθέριος Βενιζέλος σχημάτισε στὴ Θεσσαλονίκη τὴν προσωρινή του κυβέρνηση εἶχαν ἤδη προ- σχωρήσει στὸ κίνηµα τὰ νησιὰ τοῦ ἀνατολικοῦ Αἰγαίου καὶ ἡ Κρήτη. ᾿Εξάλλου ἡ Κέρκυρα, ἕδρα τῆς ἐξόριστης Σερβικῆς κυβερνήσεως, βρισκόταν ὑπὸ συμμαχικὴ κατοχὴ ἀπὸ τὸ δεκέμ- βριο τοῦ 1916. δΣτὸ μεταξὺ µέχρι τὰ τέλη «Αὐγούστου τοῦ 1916 οἳ Γερμανοβούλγαροι εἶχαν καταλάβει ὁλόκληρη τὴν ἆνα- τολικὴ Μακεδονία µέχρι τὸ Στρυμόνα καὶ στὴ δυτικὴ Μακε- δοµία καὶ βόρεια "Ηπειρο τὶς περιοχὲς Φλώρινας καὶ Ἰορυτσᾶς. Ματὰ τὴ διάρκεια τοῦ χειμώνα 1916-1917 ἡ ἐξουσία τῆς προ- σωρινῆς κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης ἐπεκτάθηκε σὲ περιοχὲς τοῦ «Ἀράτους τῶν .᾿ Αθηνῶν», ὅπως τὰ ὑπόλοιπα "Επτάνησα, οἱ Κυκλάδες, οἱ Βόρειες Σποράδες καὶ ἡ Πιερία. Συγχρόνως οἳ Σύμμαχοι ἀνακατέλαβαν τὴ Φλώρινα καὶ τὴν ᾖορυτσὰ καὶ οἱ ᾿Ιταλοὶ εἰδικότερα κατέβαλαν τὴν περιοχὴ ᾿ Αργυροκάστρου . ποὺ µέχρι τότε ἐλεγχόταν ἀπὸ τὸ «Ἀράτος τῶν ᾿ Αθηνῶν». Γιὰ γὰ ἀποφεύγονται οἱ συγκρούσεις ἀνάμεσα σὲ δυνάµεις τῆς Ἓθνι- κῆς "Αμυνας καὶ σὲ µονάδες πιστὲς στὴν κυβέρνηση τῶν ᾿4Α- θηνῶν», οἳ Σύμμαχοι χάραξαν τὸ Νοέμβριο τοῦ 1916 μιὰ οὐδέ- τερη ζώνή πλάτους ὅ-10 χιλιομέτρων», μεταξὺ τῶν περιοχῶν ποὺ ἤλεγχαν οἱ δύο ἑλληνικὲς κυβερνήσεις. Τέλος, τὸ Μάιο τοῦ 1917, μὲ τὴν προοπτικὴ τῆς ἐκθρονίσεως τοῦ Γωνσταντί- νου, οἱ Γάλλοι κατέλαβαν τὴν οὐδέτερη ζώνη καὶ τὸ µεγαλύ- τερο µέρος τῆς Θεσσαλίας καὶ οἱ ᾿Ιταλοὶ τὴ νότια "Ηπειρο µέχρι τὸ ὄψος τῶν ᾿Ιωαννίνων καὶ.τῆς Πάργας. ## 46(49) [ΕΙΚΟΝΑ] Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ποωθυπουργίας τοῦ Σπυρ. :Ιάμπρου, ἀπὸ οὐ Ζεπτεµβοίου 1916 µέχοι 2 ᾽ Απριλίου 1917, ὁ ᾿Εθνικὸς «Πιχασμὸς ὀξύνθηκε ἀκόμη περισσότερο μὲ ἀποκορύφωμα τὴ «μάχη τῶν ᾿Ιθηνῶν» καὶ τὰ «Νοεμβριανά». Ἰοπηβγί. 'Ἡ Ῥώμῃη διαμαρτυρήθηκε ὅτι ἡ ἀγγλογαλλικὴ συµ- φωνία παραβίαζε τὶς ἀποφάσεις στὸν ΄Αγιο Ιωάννη τῆς Μω- ριέννης, σύμφωνα μὲ τὶς ὁποῖες θὰ ἐκθρονιζόταν ὁ Κωνσταν- τῖνος µόνο σὲ περίπτωση σφαγῆς τῶν Βενιζελικῶν στὴν ᾿Αθήνα. Ἡ ρωσικὴ κυβέρνηση φοβόταν ὅτι ἡ ἐπιχείρηση μποροῦσε νὰ ὁδηγήσει σὲ ἐμφύλιο σπαραγμὸ καὶ πόλεμο μὲ τὴν Ἑλλάδα, πράγμα ποὺ θὰ εἶχε ἀντίκτυπο στὸ µέτωπο τῆς Μακεδονίας. Ἔτσι, καὶ ἡ Ρωσία καὶ ἡ Ἰταλία ἀρνήθηκαν ἀρχικάὰ νἁἀ ἀναγνωρίσουν τὴν ἀποστολὴ ἁοππατί. Ἡ κατάσταση περιπλέχθηκε ἀκόμα περισσότερο μὲ τὴν ἀπόφαση τῆς Ιταλίας νὰ ἐπεκτείνει τὴν.κατοχή της στὴν ἑλλη- κὴ Ἠπειρο. Φοβούμενοι οἱ Ἰταλοὶ πὼς ἡ συμμαχικὴ κατο- χἠ τῆς Θεσσαλίας θὰ ὁδηγοῦσε γρήγορα σὲ προώθηση τῶν βενιζελικῶν δυνάµεων καὶ στὴν Ἔπειρο, μὲ τὴ συγκατά- θεση καὶ ἐνθάρρυνση τοῦ Κωνσταντίνου καὶ τῆς κυβερνή- σεώς του, προωθήθηκαν ἀμέσως στὴν Ἠπειρο καὶ κατέλαβαν τὰ Γιάννενα στὶς 26 Μαΐου /8 Ἰουνίου. Κύριος σκοπὸς τῆς Ἱταλίας ἦταν νὰ βελτιώσει τὴ διαπραγµατευτική της θέση γιὰ νὰ μπορέσει, ἀργότερα, νὰ ἀρνηθεῖ τὴν ἐπέκταση τῆς Ἑλλάδος στὴ βόρεια Ἠπειρο. Ἡ Ρώμη ἤθελε ἀκόμα νὰ ἀνα- χαιτίσει τὴν προώθηση γαλλικῶν δυνάµεων µέσα στὴν ᾽Αλβα- νία, γιὰ νὰ προλάβει γαλλικὴ ἀνάμιξη στὸ µέλλον σὲ ζητή- µατα σχετικἀ μὲ τὴ χώρα αὐτή. Ταυτόχρονα, ἣ Ιταλία ἔφερε τοὺς Συμμάχους πρὸ τετελεσμένου γεγονότος, κηρύσσοντας --- μονομερῶς τὴν ᾽Αλβανία αὐτόνομο κράτος, κάτω ἀπὸ ἰταλικὴ προστασία. ΄Ολα αὐτά, βέβαια, συνδέονταν ἄμεσα μὲ τὰ γε- γονότα στὴν Ελλάδα. Στὸ μεταξὺ στὶς 2ἱ ᾽Απριλίου/4 Μαΐου ἡ κυβέρνηση Λάµ- πρου ἀντικαταστάθηκε ἀπὸ κυβέρνηση ὑπὸ τὴν προεδρία τοῦ ᾽Αλεξάνδρου Ζαΐμη, ποὺ κράτησε καὶ τὸ 'Ὑπουργεῖο ᾿Εξωτερικῶν, καὶ µέλη τοὺς Φωκίωνα Νέγρη ὑπουργὸ Ἔσω- τερικῶν, Δ. Αἰγινίτη ᾿Εκκλησιαστικῶν καὶ Δημοσίας Ἔκπαι- δεύσεως, Γ. Ράλλη Οἰκονομικῶν, Π. Ι. ᾽Αργυρόπουλο Συγκοι- νωνίας, Π. Καλλιγᾶ ᾿Εθνικῆς Οἰκονομίας, Κ. Δεμερτζὴ Ναυ- τικῶν καὶ προσωρινἀ Στρατιωτικῶν, Κ. Λιδωρίκη Δικαιοσύνης καὶ Ἰ. Δροσόπουλο ᾿Επισιτισμοῦ. Στὶς 26 ᾽Απριλίου/θ Μαΐου τὸ ὑπουργεῖο Στρατιωτικῶν ἀνέλαβε ὁ ὑποστράτηγος Α. Χαραλάμπης. Αὐτὴ ἦταν ἡ κατάσταση ὅταν ἔφτασε στὴν ᾿Ελλάδα, στὶς 24 Μαΐϊου/ό Ἰουνίου, ὁ ὕπατος ἁρμοστὴς τῶν Συμμάχων. Ὁ οοππαγί ἀντιμετώπισε καὶ ἄλλες δυσκολίες, γιατί, ἤδη, καὶ ἡ Αγγλία ἔφερνε ἀντιρρήσεις γιὰ τὴν παραίτηση τοῦ Κωνσταντίνου καὶ ἦταν διατεθειµένη νὰ δεχθεῖ µόνο τὴν ἀπο- µάκρυνσή του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ πολέμου. ᾽Αγνοώντας τὶς διαμαρτυρίες τῆς ᾽Αγγλίας, ὁ Ἰοπηβγί προχώρησε στὴν κατάληψη τοῦ ᾿Ισθμοῦ τὸ πρωὶ τῆς 20ης Μαΐου/ῃ {ης Ιουνίου καί, τὴν ἴδια µέρα, ἐπέδωσε στὸ Ζαΐμη τελεσίγραφο μὲ τὸ ὁποῖο ἀπαιτοῦσε τὴν παραίτηση τοῦ Κωνσταντίνου. Παράλ- ληλα, συμμαχικὸ ἄγημα ἀποβιβάστηκε στὸν Πειραιὰ χωρὶς ἐπεισόδια. Συνειδητοποιώντας τὴ σοβαρότητα τῆς καταστά- σεως, ὁ Ζαἴῖμης πρότεινε τὴν παραίτηση τοῦ Κωνσταντίνου ὑπὲρ τοῦ δευτερότοκου γιοῦ του ᾽Αλέξανδρου. Μερικοὶ ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἔλαβαν µέρος στὸ Συμβούλιο τοῦ Στέμματος, ποὺ συγκλήθηκε γιὰ νὰ ἐξετάσει τὸ θέµα τὸ ἀπόγευμα τῆς ἴδιας μέρας, συμβούλευσαν τὸν Κωνσταντῖνο νἀἁ ἀντισταθεῖ. Φαί- νεται πὼς εἶχαν ἐνθαρρυνθεῖ ἀπὸ τὸ γεγονός, ὅτι τὸ τελεσί- γραφο τοῦ ὁοππαγί δὲν εἶχε τὴν ὁμόφωνη ὑποστήριξη τῶν Συμμάχων, πράγµα ποὺ ἦταν γνωστὸ στὴν κυβέρνηση τῆς ᾿Αθήνας, ἡ ὁποία ἥλπιζε ὅτι οἱ ἀντιρρήσεις τῆς Βρετανίας, τῆς Ρωσίας καὶ τῆς Ιταλίας θὰ ἐπιβάλλονταν τελικά. Άλλοι συμβούλευσαν τὴν ἀπόρριψη τοῦ τελεσίγραφου, γιατὶ δὲν ἤθελαν νὰ ἀναγνωρίσουν τοὺς Συμμάχους σὰν κριτὲς τῆς συν- ταγµατικότητας τοῦ ἑλληνικοῦ καθεστῶτος, πάνω στὴν ὁποία οἱ Σύμμαχοι εἶχαν στηρίξει τὴν ἀπαίτησή τους γιὰ τὴν παραί- τηση τοῦ Κωνσταντίνου. Στὸ τέλος, ὁ Κωνσταντῖνος ἀποδέ- χτηκε τὴ συμβουλἠ τοῦ Ζαΐμη νὰ ἀποσυρθεῖ ἀπὸ τὸ θρόνο τῆς Ἑλλάδος, χωρὶς νὰ παραιτηθεῖ τυπικά, ὁρίζοντας τὸν ᾿Αλέξανδρο διάδοχό του. 'Η βασιλικἡἠ οἰκογένεια ἀναχώρησε γιὰ τὴν Ἰταλία καὶ ἀπὸ ἐκεῖ γιὰ τὴν ᾿Ελβετία, ὅπου ἔφθασε στὶς 2/15 Ἰουνίου. #### ᾽Απὸ τὴν ἄφιξη τοῦ Βενιζέλου στὴν ᾿Αθήνα ὣς τὸ τέλος τοῦ πολέμου ##### Κυβέρνηση Βενιζέλου καὶ ἐπανασύγκληση τῆς Βουλῆς τῆς δΊης Μαΐου 1915 Ὁ βασιλιὰς ᾿᾽Αλέξανδρος ὁρκίστηκε τὴν ἑπομένη τῆς ἀνα- χωρήσεως τοῦ πατέρα του στὸ ἐξωτερικό, δηλαδὴ στὶς 30 Μα- ίου/12 Ἰουνίου 1917. Στὸ διάγγελµα ποὺ ἀπηύθυνε τὴν ἴδια µέρα πρὸς τὸν ἑλληνικὸ λαὸ ἐκφραζόταν μὲ µεγάλο σεβασμὸ γιὰ τὸν Κωὠνσταντῖνο καὶ ἐμφανιζόταν ὡς τοποτηρητής του στὸ θρόνο, ἐνῶ δὲν ἔκανε καμιά νύξη γιὰ τὶς Δυνάμεις τῆς Εη- ἱεπίε καὶ τὴ συμμετοχὴ τῆς Ἑλλάδος στὸν κοινὸ ἀγώνα. 'ΗἩ παράλειψη αὐτὴ θορύβησε τὸ συμμαχικὸ παράγοντα καὶ ἔτσι ὁ ᾽Αλέξανδρος ἀναγκάστηκε νὰ ἀπευθύνει καὶ διευκρινιστι- κἡ ἐπιστολὴ πρὸς τὸν πρωθυπουργὸ Αλ. Ζαΐμη, ποὺ δηµο- σιεύτηκε στὴν ᾿Εφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως τῆς Της Ἰουνίου καὶ ὅπου, μεταξὺ ἄλλων, δήλωνε ὅτι «... πεποιθὼς ἐπὶ τὰς ἆἀγα- θὰς προθέσεις τῶν Δυνάμεων θὰ συνεργασθῶ εἰλικρινῶς µετ᾽ αὐτῶν πρὸς κατευνασμὸν τῶν πνευμάτων καὶ ἐπίτευξιν τῆς συµ- φιλιώσεως τοῦ Ἔθνους...». ## 47(50) [ΕΙΚΟΝΑ] “Ὁ ᾿Ελευθέριος Βενιζέλος, ποὺ εἰκονίζεται ἐπάνω µέσα στὸ πρω- θυπουργικὸ γθαφεῖο σὲ φωτογραφία τοῦ Ιουνίου τοῦ 19102, σχης µατισε τὴν τρίτη ὑπὸ τὴν προεδρία του κυβέρνηση στις 1ὅ Ιουνίου 1917 καὶ προχώρησε ἀμέσως στὴν πολεμικὴ κινητο- ποίηση ὁλόκληρης τῆς χώρας στὸ πλευρὸ τῶν Συµµάχων (᾿ Αθή- να, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη). Τὴν ἴδια µέρα μὲ τὸ βασιλικὸ διάγγελµα, ὁ {οππαγί ἀπηύ- θυνε προκήρυξη πρὸς τὸν ἑλληνικὸ λαό, ὅπου τόνιζε ὅτι ἢ παρέμβαση τῶν Δυνάμεων καὶ ἡ ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου ξίχαν σὰν σκοπὸ τὸν τερματισμὸ τῶν «κατ ἐπανάληψιν παρα- βιάσεων τοῦ Συντάγµατός» καὶ τὴν ἀποκατάσταση τῆς «συν- ταγματικῆς ἀληθείας καὶ τῆς ἑνότητος τῆς Ἑλλάδος», ἀνήγγει- ἕ την ἄμεση ἄρση τοῦ ἀποκλεισμοῦ καὶ διαβεβαίωνε ὅτι δὲ θὰ διωχθεῖ κανεὶς γιὰ τὴ µέχρι τότε πολιτικἠ δράση του. ο ἀποκλεισμὸς ἄρθηκε στὶς 2 Ἰουνίου, διανεµήθηκαν ὅλα τά ἀποθέματα σιταριοῦ καὶ προσκλήθηκαν πλοῖα, μὲ φορτία σιταριοῦ ἐπίσης, νὰ καταπλεύσουν τὸ ταχύτερο στὸν Πειραιά. Εξάλλου δύο µέρες ἀργότερα καταρτίστηκαν δύο κατάλογοι μὲ 30 πρόσωπα ὁ καθένας, ποὺ χαρακτηρίζονταν ὡς γερµανο- Φιλα. Στὸν πρῶτο κατάλογο συμπεριλαμβάνονταν ὁ πρώην πρωθυπουργὸς Δ. Γούναρης, οἱ Βίκτωρ Δούσμανης καὶ ἸἹ. Μεταξᾶς, ὁ Κ. Ἔσλιν, οἱ Σπ. καὶ Γ. Μερκούρης, ὁ Γ. Πεσμα- ζόγλου, ὁ Ἴων Δραγούμης, ὁ πρόεδρος τῶν ἐπιστράτων '. Σαγιᾶς κ.ᾱ. Στὸ δεύτερο κατάλογο συμπεριλαμβάνονταν οἱ πρώην πρωθυπουργοὶ Σπ. Λάμπρος, Στ. Σκουλούδης, ἔξι πρώην ὑπουργοὶ καὶ ἀνώτεροι κρατικοὶ λειτουργοὶ τοῦ «Κράτους τῶν ᾿᾽Αθηνῶν». Οἱ ἀναφερόμενοι στὸν πρῶτο κατάλογο ἐκτοπὶ- στηκαν στὸ Αἰάκειο τῆς Κορσικῆς, ἐνῶ οἱ προσωπικότητες τοῦ δεύτερου καταλόγου τέθηκαν κάτω ἀπὸ ἐπιτήρηση. Έπα- κολούθησε, στὶς 11 Ἰουνίου, ἡ παραίτηση τῆς κυβερνήσεῶς Ζαἴμη καὶ ἡ ἀνάθεση τῆς ἐντολῆς στὸν Ελ. Βενιζέλο. Ο Βενι- --- ζέλος εἶχε φτάσει ἀπὸ τὶς 7 Ἰουνίου στὸν Πειραιά καὶ παρέμενε φιλοξενούμενος στὸ γαλλικὸ καταδρομικὸ «ΟΦ μτίεπ ἆε ἰα Οτα- νἰότε». ΄Αρχισαν διαπραγματεύσεις γιὰ τὴν ἐξεύρεση κάποιου σχήµατος κυβερνήσεως συνασπισμοῦ, ἀλλά οἱ διαπραγµατεύ- σεις αὐτὲς ναυάγησαν καὶ ὁδήγησαν στὴν παραίτηση τοῦ Ζαΐμη. Ὁ Βενιζέλος ζήτησε διήµερη προθεσµία γιὰ νὰ ἔρθουν ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη οἱ συνεργάτες του, ποὺ δὲν εἶχαν ἔρθει μαζί του στὸν Πειραιά, καὶ στὶς 13 Ιουνίου διορίστηκε ἡ τρίτη ὑπὸ τὴν προεδρία του κυβόρνηση μὲ τὴν ἑξῆς σύνθεση : πρωθυπουργὸς καὶ ὑπουργὸς Στρατιωτικῶν ὁ Ελ. Βενιζέλος, ᾿Εξωτερικῶν ὁ Ν. Πολίτης, Δικαιοσύνης ὁ Ἰ. Τσιριμῶκος, ᾿Εσωτερικῶν ὁ Ἐμμ. Ρέπουλης, ᾿Εκκλησιαστικῶν καὶ Δημο- σίας Εκπαιδεύσεως ὁ Δ. Δίγκας, Οἰκονομικῶν ὁ Μιλτιάδης Νε- γρεπόντης, Ναυτικῶν ὁ Π. Κουντουριώτης καὶ Ἐπισιτισμοῦ καὶ Αὐταρκείας ὁ Λεωνίδας Εμπειρίκος. Δύο νέα ὑπουργεῖα, τὸ Γεωργίας καὶ Δημοσίων Κτηµάτων καὶ τὸ Περιθάλψεως, ποὺ ἱδρύθηκαν μὲ νομοθετικὸ διάταγµα τὴν ἴδια µέρα, καλύφτηκαν ἀντίστοιχα ἀπὸ τοὺς ᾿Ανδρέα Μιχαλακόπουλο καὶ Σπ. Σίµο. Ἡ ὁρκωμοσία ἔγινε τὴν ἑπομένη, ἐνῶ ἰσχυρά γαλλικά στρατιωτι- κά τμήματά εἶχαν καταλάβει ἐπίκαιρες θέσεις σὲ διάφορα ση- μεῖα τῆς ᾿Αθήνας. Ἡ κυβέρνηση συμπληρώθηκε λίγες μέρες ἀργότερα μὲ τὸ διορισμὸ τοῦ Αλ. Παπαναστασίου ὡς ὕπουρ- γοῦ Συγκοινωνίας καὶ τοῦ Κ. Σπυρίδη ὡς ὑπουργοῦ Ἐθνικῆς Οἰκονομίας. Μέχρι τὴν παραίτησή της, στὶς 4 Νοεμβρίου τοῦ 1920, ἡ κυβέρνηση θὰ ἀνασχηματισθεῖ πολλὲς φορές, ἀλλὰ ὁ ## 48(51) [ΕΙΚΟΝΑ] 'Ο βουλευτὴς ᾿ Αργολίδος καὶ Λορινθίας ᾿ΒΗμμανουήλ Ρέπουλης, ὑπουργὸς ᾿Εσωτερικῶν στὴν τρίτη κυβέρνηση [ενιξέλου, ὑπῆρ- ξε ὁ πρῶτος "Ελληνας πολιτικὸς ποὺ διορίστηκε σὲ θέση ἀντι- προέδρου τῆς κυβερνήσεως καὶ κατὰ τὴν περίοδο 1917- 1920 ἀντικαθιστοῦσε τὸ Βενιξέλο στὴν πρωθυπουργία κατὰ τὴ διάρ- χεια τῶν συχνῶν ἀπουσιῶν του στὸ ἐξωτερικὸ (’.Ίθήνα, ἠ]ουσεῖο ««Ιστορικὴ Μνήμη ᾿Ελευθερίου Βενιζέλου» ). κυριότερος νεωτερισμὸς ποὺ καθιερώθηκε στὴ σύνθεση τοῦ ὑπουργικοῦ συμβουλίου κατὰ τὴν περίοδο αὐτήῆ, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἵδρυση τῶν δύο νέων ὑπουργείων, ποὺ προαναφέρθηκαν, ἦταν η δημιουργία θέσεως ἀντιπροέδρου τῆς κυβερνήσεως. Τὴ θέση αὐτὴ θὰ τὴν καλύψει ὁ Ἔμμ. Ρέπουλης, ὁ «ὑποβενι- ζέλος» ὅπως τὸν ὀνόμασε ὁ λαός, καὶ ὁ ὁποῖος θὰ ἐκτελεῖ χρέη πρωθυπουργοῦ κατὰ τὶς συχνὲς ἀπουσίες τοῦ Βενιζέλου στὸ ἐξωτερικό, τὴν ἐποχὴ κυρίως τῆς Συνδιασκέψεως τῆς Εἰρήνης στὸ Παρίσι. Πρῶτο μέλημα τῆς νέας κυβερνήσεως ἧταν ἡ κήρυξη τοῦ πολέμου στὶς Κεντρικὲς Δυνάμεις στὶς 15 Ιουνίου 1917, ποὺ ἐπισημοποίησε τὴν ἀνάλογη πράξη τῆς προσωρινῆς κυβερ- νῄσεως τῆς Θεσσαλονίκης στὶς Ι0 καὶ ΓΙ Νοεμβρίου 1916. ᾿᾽Ακολούθησε ἡ ρύθμιση τοῦ Συνταγματικοῦ θέματος. Πρόθε- ση τοῦ Ἐλ. Βενιζέλου καὶ τῶν συνεργατῶν του ἦταν ἢ διενέρ- γεια ἐκλογῶν ᾿᾽Αναθεωρητικῆς, ἀλλὰ ἡ ἐμπόλεμη κατάσταση᾿ τῆς χώρας δὲν ἐπέτρεπε κάτι τέτοιο. ᾽Απὸ τὴν ἄλλη ὅμως δὲν ἦταν δυνατὸ νἁἀ κυβερνήσει ὁ Βενιζέλος μὲ τὴ µονόπλευρη --- ἀντιβενιζελικὴ Βουλὴ τοῦ Δεκεμβρίου τοῦ 1915 καὶ ἐπιπλέον δὲν ἐπιθυμοῦσε οὔτε ὁ ἴδιος, οὔτε οἱ κυβερνήσεις τῆς Επίοπίθ νἁἀ κυβερνηθεῖ ἡ "Ἑλλάδα δικτατορικά. Ἔτσι προκρίθηκε μιὰ µέση λύση : μὲ βασιλικὸ διάταγµα τῆς 20ης Ἰουνίου τοῦ Ι09ἱ7 ἀνακλήθηκε τὸ διάταγµα τῆς 20ης ᾿Οκτωβρίου 19Ι15 περὶ διαλύσεως τῆς Βουλῆς τῶν ἐκλογῶν τῆς 2ίης Μαΐου «ὡς παρἀ τὸ Σύνταγμα ἐκδοθὲν» καὶ συγκλήθηκε ἢἤ Βουλὴ ἐκείνη σὲ δεύτερη τακτικἠ σύνοδο γιὰ τὶς 12 Ἰουλίου 1917. Ἡ «Βουλὴ τῶν Λαζάρων», ὅπως ὀνομάστηκε, ἀποτέλεσε τὸ νομοθετικὸ σῶμα τῆς ᾿Ελλάδος μέχρι τὸ φθινόπωρο τοῦ 1920 καὶ πρόσφερε ἀξιόλογο νομοθετικὸ ἔργο ὑπὸ τὴν προεδρία «τοῦ Θεµ. Σοφούλη. Εἶναι συζητήσιµο ἂν ἣ «νεκρανάσταση» τῆς Βουλῆς τῆς 2Ιης Μαΐου ἦταν πράξη συνταγματικἁ ἄμεμπτη, ἀλλὰ ὁπωσδήποτε ἀποτέλεσε ἐπιταγὴ τῶν ἰδιότυπων συνθηκῶν ποὺ δημιούργησαν γιά τὴν ᾿Ελλάδα ἡ Παγκόσμια σύρραξη καὶ ὁ ᾿Εθνικὸς Διχασμός. #### Ἔκτακτα µέτρα καὶ ἐκκαθαρίσεις στὴν ἐκκλησία, στὴ διοίκηση καὶ στὸ στρατὸ Τυπικά, κατὰ τὴν περίοδο Ι9ἱ7 - 1920, τὸ Σύνταγμα τοῦ 1911 λειτουργοῦσε πλήρως καὶ εἶχαν ἀρθεῖ µόνο τὰ ᾿ἄρθρα ἐκεῖνα περὶ προσωπικῶν ἐλευθεριῶν, ποὺ ἡ ἄρση τους προβλε- πόταν ἀπὸ τὸ νόμο περὶ καταστάσεως πολιορκίας, ὁ ὁποῖος εἶχε σταδιακἁ ἐπιβληθεῖ σὲ ὅλους τοὺς νομοὺς τοῦ παλαιοῦ «Κράτους τῶν ᾿Αθηνῶν», ἀρχίζοντας ἀπὸ τὸ νομὸ ᾽Αττικῆς καὶ Βοιωτίας στὶς 20 Ιουνίου 197. Οὐσιαστικὰ ὅμως τὸ καθε- στώς, ποὺ ἐπέβαλε τότε ἣ κυβέρνηση Βενιζέλου, μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ ὡς ἑπαναστατικό. 'Η ἐπαγγελία τοῦ Βενιζέλου ὅτι ἡ ἑπόμενη Βουλὴ θὰ εἶναι ᾿Αναθεωρητικὴ ἢ ἀκόμη, ἂν ἡ ἴδια τὸ ἀποφασίσει, καὶ Συντακτικὴ ᾿Εθνοσυνέλευση, ἔδωσε στὴ «Βουλὴ τῶν Λαζάρων» τὴ θεωρητικἡἠ βάση γιὰ νὰ μπορεῖ μὲ κοινοὺς νόμους νὰ τροποποιεῖ ἢ καὶ νὰ καταργεῖ συνταγµα- τικὲς διατάξεις. μὲ τὴν αἴρεση τῆς ἐγκρίσεως τῶν νόμων αὖ- τῶν ἀπὸ τὴν ᾽Αναθεωρητικὴ Βουλὴ ἢ Συντακτικἡὴ ᾿Εθνοσυνέ- λευση, ἣ ὁποία θὰ προέκυπτε ἀπὸ λαϊκὴ ἑτυμηγορία μετὰ τὴ λήξη τοῦ πολέμου. 'Ἡ ἐφαρμογὴ πάλι τοῦ στρατιωτικοῦ νόµου μὲ τὶς δύο νέες ἐπινοήῆσεις τῆς περιόδου, τὶς ἐπιτροπὲς Δημοσίας ᾿Ασφαλείας καὶ Λογοκρισίας τοῦ 'Ὑπουργείου Ἔσω- τερικῶν, καὶ τοῦ νόµου Ί55 τῆς 22ης Αὐγούστου 197 «περὶ ἀδικημάτων τινῶν κατὰ τῆς ἀσφαλείας τῆς χώρας καὶ τῆς κοι- νῆς ησυχίας», ποὺ ἔμεινε γνωστὸς ὡς ὁ νόμος «περὶ ὀυσμενείας κατὰ τοῦ καθεστῶτος», ἔδωσαν τὴν εὐκαιρία σὲ κατώτερα, κυρίως, ἐκτελεστικὰ ὄργανα νἀ ἐπιδείξουν «ὑπερβάλλοντα ζῆλο», ποὺ στράφηκε τελικἀ ἐναντίον τῆς κὐβερνήσεως, γιατὶ αὔξησε τὸν ἀριθμὸ καὶ τὴν ἐμπάθεια τῶν ἀντιφρονούντων. Τὰ φαινόμενα αὐτὰ ἦταν βέβαια ἁπότοκα τῆς ἰδιαίτερης Ψυχο- λογίας, ποὺ εἶχαν δημιουργήσει στοὺς Φιλελεύθερους ὁ Ἔθνι- κὸς Διχασμός, οἱ διώξεις τους ἀπὸ τοὺς Κωνσταντινικοὺς στὴν περίοδο 196 - Ι9Ι7, τὰ «Νοεμβριανά» κλπ. καὶ παρόλο ποὺ στὴν κορυφἠ τοῦ «κατασταλτικοῦ μηχανισμοῦ» βρίσκονταν δύο πρόσωπα ἀναμφισβήτητης ἐντιμότητας καὶ δημοκρατικό: τητας, ὁ Ἐμμ. Ρέπουλης ὡς ὑπουργὸς ᾿Εσωτερικῶν καὶ ὁ Κωνσταντῖνος Ρακτιβὰν ὡς πρόεδρος τῆς ᾽Ανωτέρας Ἔπιτρο- πῆς Δημοσίας ᾿Ασφαλείας, οἱ δικαστικὲς διώξεις, οἱ καταδίκες καὶ οἱ ἐκτοπισμοὶ ξεπέρασαν τὴν ἐπιβαλλόμενη ἀπὸ τὶς συν- θῆκες ἔκταση. Στὸ «συντακτικὸ» ἔργο τῆς «Βουλῆς τῶν Λαζάρων» συμπεριλαμβάνονται μερικἁ ἀνώδυνα µέτρα, ὅπως ἡ ἄρση τοῦ ἄρθρου 75 τοῦ Συντάγματος, γιὰ νὰ γίνει δυνατὴ ἢ ἀνα- προσαρμογὴ τῆς βουλευτικῆς ἀποζημιώσεως καὶ ἡ κατάργηση ὅλων τῶν ἀναπληρωματικῶν ἐκλογῶν βουλευτῶν, λόγω θανά- του, παραιτήσεως κλπ. Τὸ δεύτερο αὐτὸ μέτρο ἀποδείχτηκε πολιτικἀὰ ἀτυχές, γιατὶ στέρησε τὸ Βενιζέλο ἀπὸ μιὰ χρήσιμη περιοδικἡ «σφυγμομέτρηση» τῆς κοινῆς γνώμης Ἕνα ἄλλο μέτρο, ἡ κατάργηση, μὲ βασιλικὸ διάταγµα τῆς 15ης Ἰουνίου Ι9Ι7, ποὺ ἀργότερα ἐπικυρώθηκε ἀπὸ τὴ Βουλή, τῆς ἰσοβιό- τητας τῶν δικαστῶν καὶ τῆς µονιμότητας τῶν δημοσίων ὑπαλ- ## 49(52) λήλων γιὰ ἕνα χρόνο, ἔδωσε στὴν κυβέρνηση τὴ δυνατότητα νὰ προχωρήσει σὲ ἐκτεταμένη ἐκκαθάριση τοῦ κρατικοῦ µη- χανισμοῦ ἀπὸ τὰ Κωνσταντινικὰ στοιχεῖα, ἀλλά μὲ τὶς ὑπερ- βολές, ποὺ ἔγιναν κατὰ τὴν ἐκτέλεσή της, συνέτεινε καὶ αὐτή, μαζὶ μὲ τὶς διώξεις καὶ ἐκτοπίσεις, στὴ µείωση τῆς δηµοτικό- τητας τῆς κυβερνήσεως. Εΐναι γεγονὸς ἀναμφισβήτητο ὅτι πλῆθος δημόσιων λειτουργῶν τοῦ «Κράτους τῶν ᾿Αθηνῶν» εἶχαν, στὴν περίοδο 1916 - 1917, ἐπιδείξει ἔντονα φατριαστικἡ διαγῶγή, ἀλλὰ ἡ ἐκκαθάριση τοῦ Ι9Ι7 μὲ Ι918 πῆρε ἕκταση πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὴν ἀπαιτούμενη. “Ἡ ἰδέα τῆς ἄρσεως τῆς ἰσοβιότητας καὶ µονιµότητας ἀνήκει στὸ Βενιζέλο, ἀλλὰ καὶ στὴν περίπτωση αὐτὴ οἱ ἀκρότητες στὴν ἐκτέλεσή της βαρύνουν μερικοὺς ὁπαδούς του, ποὺ ἔβλαψαν ἔτσι τὴν παρά- ταξή τους, ἀντὶ νὰ τὴν ὀφελήσουν, ὅπως νόμιζαν. Ἡ ἐκκαθά- ριση ἄρχισε ἀπὸ τὴν ᾿Ἐκκλησία τῆς Ελλάδος : ὁ ἀρχιεπί- σκοπος ᾿Αθηνῶν Θεόκλητος καὶ οἱ μητροπολίτες, ποὺ εἶχαν χὠροστατήσει στὸ διαβόητο «ἀνάθεμα» κατἀ τοῦ Βενιζέλου τῆς 12/25 Δεκεμβρίου 96, κηρύχτηκαν ἔκπτωτοι ἀπὸ τὶς ἕδρες τους. Στὸ δικαστικὸ κλάδο ἀπολύθηκαν 570 περίπου ἰσόβιοι ἢ μόνιμοι δικαστικοὶ ἀπὸ τὸ βαθμὸ τοῦ προέδρου τοῦ ᾿Αρείου Πάγου µέχρι καὶ τὸ βαθμὸ τοῦ εἰρηνοδίκη καί, τέλος, ἀπολύθηκαν περίπου 6.500 πολιτικοὶ δημόσιοι ὑπάλληλοι. Ἐκεῖ ὅμως, ποὺ ἡ κυβέρνηση, στὴν προσπάθειά της νὰ δη- µιουργήσει ἀξιόμαχες ἀλλὰ καὶ πιστὲς σ᾿ αὐτὴν καὶ τὴν Entente ἔνοπλες δυνάµεις, ἔδωσε ἰδιαίτερη βαρύτητα, ἦταν ἡ ἐκκαθάριση στὸ Στρατὸ καὶ τὸ Ναυτικό. Στὴν ἀρχή, ὅπως προαναφέρθηκε, ὁ Βενιζέλος κράτησε γιὰ τὸν ἑαυτό του τὸ Ὑπουργεῖο Στρατιωτικῶν. Στὶς 21 Αὐγούστου τοῦ 1917 ὑπουρ- γὸς Στρατιωτικῶν διορίστηκε ὁ ᾿Ανδρ. Μιχαλακόπουλος μὲ προσωπάρχη τὸν ἀντισυνταγματάρχη 06. Πάγκαλο. Στὴν περίοδο αὐτὴ τῆς ὑπουργείας τοῦ Μιχαλακόπουλου συντελέ- στηκε καὶ ἡ ἐκκαθάριση στὶς τάξεις τῶν μόνιμων στελεχῶν τοῦ στρατεύματος. Συνολικἀ στὸ τετράµηνο διάστηµα, μέχρι τὰ Χριστούγεννα τοῦ 1917, ἀποστρατεύτηκαν 1.600 περίπου μόνιμοι ἀξιωματικοὶ καὶ τέθηκαν σὲ διαθεσιμότητα ἄλλοι 700 περίπου, δηλαδἡ ἀθροιστικὰ ἀπομακρύνθηκε ἀπὸ τὸ σῶμα τὸ 40 ὃς περίπου τοῦ συνόλου τῶν μόνιμων ἀξιωματικῶν. ᾿Επίσης 600 περίπου ἔφεδροι ἀξιωματικοὶ ὑποβιβάστηκαν στὸ βαθμὸ τοῦ ἁπλοῦ στρατιώτη. Γιὰ νὰ καλυφθοῦν, φυσικά, τὰ κενὰ ποὺ δημιουργήθηκαν ἀπὸ τὶς ἀποστρατεῖες, ἀκολούθηθηκε μιὰ ταυτόχρονη πολιτικἡ ἀθρόων προβιβασμῶν. Δύσκολα μπορεῖ κανεὶς νὰ πιστέψει ὅτι ἡ ἐκκαθάριση τοῦ σώματος τῶν ἀξιω- ματικῶν ἀπὸ τὰ σαφῶς γερμανόφιλα ἢ φανατικἀ Κωνσταντι- νικἁ στοιχεῖα θὰ ἀπαιτοῦσε τέτοιο ἀποδεκατισμὀὸ καὶ ἤδη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ἑκείνη βρέθηκαν ἐπικριτὲς τῶν µέτρων αὐτῶν µέσα στὴν ἴδια τὴν κυβερνητικὴ παράταξη. “Ὁ κυριότερος ἀπὸ αὐτοὺς ἦταν ὁ ἀντιστράτηγος Π. Δαγκλής, ἕνα ἀπὸ τὰ µέλη τῆς «τριανδρίας» τῆς Θεσσαλονίκης. Ὁ Δαγκλής, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν Π. Κουντουριώτη, δὲν εἶχε χρησιμοποιηθεῖ ἀπὸ τὸ Εενι- ζέλο στὴ νέα του κυβέρνηση. Ὁ Βενιζέλος τὸν προόριζε γιὰ ἀρχηγὸ τοῦ στρατοῦ ποὺ θὰ προέκυπτε ἀπὸ μιὰ ἐνδεχόμενη γενικἡ ἐπιστράτευση καὶ δὲν ἤθελε στὸ μεταξὺ νἀ ἁμαυρώσει τὴ φήμη του καὶ νὰ μειώσει τὸ ἀναμφισβήτητο κύρος του, συνδυάζοντας τὸ ὄνομά του μὲ τὴν ἐκκαθάριση στὸ στράτευ- μα. Ἐξάλλου, ὅ Βενιζέλος, ποὺ εἶχε θαυμάσει τὴν ἐνεργητι- κότητα ἀλλὰ καὶ ὁρμητικότητα τοῦ Θ. Πάγκαλου, ὅταν ἐκεῖνος εἶχε ὀργανώσει τὴ μεραρχία Κρήτης γιὰ τὸ Μακεδονικὸ µέ- τώπο, ἔκρινε ὀρθὰ ὅτι ἦταν τὸ πιὸ κατάλληλο πρόσωπο γιὰ νὰ ἀνολάβει τὸ δυσάρεστο ἔργο τῆς ἑκκαθαρίσεως τῶν συναδέλ- φῶν του. ᾽Αλλὰ ἀκριβῶς αὐτὰ τὰ προσόντα του καὶ ὁ τρόπος ἐνεργείας του θὰ τὸν ἔφερναν σὲ σύγκρουση μὲ τὸν ἱεραρχικά προϊστάμενό του, ἂν τύχαινε κατὰ τὴν περίοδο αὐτὴ νά εἶναι ὑπουργὸς Στρατιωτικῶν ὁ ἀπὸ τὴ φύση του συντηρητικὸς καὶ ἐχθρὸς τῶν ἀκραίων µέτρων Δαγκλής. Οἱ ὑπολογισμοὶ αὐτοὶ τοῦ Βενιζέλου ἀποδείχτηκαν ἁπόλυτα ὀρθοί : στὰ µέσα τοῦ Δεκεμβρίου τοῦ 1917, εἶδε τὸ φῶς τῆς δηµοσιότητας, στὸν ἡμε- ρήσιο τύπο, ἐπιστολὴ τοῦ Δαγκλῆ, ποὺ κατέκρινε ἕντονα τὴν ἕκταση, ποὺ εἶχε πάρει ἡ ἐκκαθάριση στὸ Στρατὸ καὶ ὑπαινισ- σόταν ὅτι κίνητρο πολλῶν ἀπὸ τὶς ἀποστρατεῖες ἦταν ἡ εὖ- --- νοϊκὴ γιὰ τὸν Πάγκαλο καὶ τοὺς φίλους του ἐκκαθάριση τῆς ἐπετηρίδας καὶ ὄχι ἡ ἐξασφάλιση νομιµόφρονος στρατοῦ. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 1918 ἡ ἐκκαθάριση εἶχε ὁλοκληρωθεῖ καὶ στὶς 3 Ἰανουαρίου ὁ Βενιζέλος ἀνέλαβε καὶ πάλι τὸ 'Ὑπουργεῖο Στρατιωτικῶν μὲ ὑφυπουργὸ τὸν ἀντισυνταγματάρχη ᾽Αλέξ. Γρίβα, βουλευτὴ Αἰτωλοακαρνανίας, καὶ νέο προσωπάρχη τὸ συνταγματάρχη ᾽Αλέξ. ᾿Οθωναῖο, ποὺ ἀντικαθιστοῦσε τὸν Πάγκαλο. Λίγες µέρες ἀργότερα, στὶς 20 Ἰανουαρίου, ὁ Δαγ- κλὴς διορίστηκε ἀρχηγὸς τοῦ Στρατοῦ. Στὸ Ναυτικὸ ἡ ἐκκαθάριση πῆρε μικρότερες διαστάσεις ἀπὸ τὸ Στρατό : ἀποσιρατεύτηκαν 200 περίπου ἀξιωματικοί, τὸ 30 ὃς δηλαδὴ τοῦ συνόλου. ᾽Αντίθετα στὸ Σῶμα τῆς Χωροφυ- λακῆς, ὅπου εἶχαν ἐμφανιστεῖ πολλὲς περιπτώσεις Φφατρια- στικῆς συμπεριφορᾶς κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ζωῆς τοῦ «Κρά- τους τῶν ᾿Αθηνῶν», οἱ ἐκκαθαρίσεις προχώρησαν µέχρι τὰ κατώτερα κλιμάκια καὶ συνολικὰ ἁἀποστρατεύθηκαν 32.000 περίπου ἀξιωματικοί, ὑπαξιωματικοὶ καὶ ἁπλοὶ χωροφύλακες. ᾽Απὸ ἕνα ἀθροιστικὸ σύνολο 2.000 περίπου ἀξιωματικῶν ποὺ ἀποστρατεύθηκαν, µόνο 400 περίπου κρίθηκαν ἐπικίνδυνοι ἀπὸ τὶς ᾿Επιτροπὲς Δημοσίας ᾿Ασφαλείας καὶ ἐκτοπίστηκαν στὴ Θήρα, τὴν ᾽Ανάφη, τὴ Σίκινο καὶ τὴ Φολέγανδρο. #### Τὸ πρόβλημα τῆς ἐπιστρατεύσεως, οἱ στάσεις καὶ ἡ ὀργάνωση τοῦ στρατοῦ Γιὰ νὰ ἀποκτήσει οὐσιαστικὸ περιεχόµενο ἡ κήρυξη τοῦ πολέμου ἑἐναντίον τῶν Κεντρικῶν αὐτοκρατοριῶν καὶ τῶν Συμμάχων τους καὶ νὰ μπορέσει ἡ Ἑλλάδα νὰ διεκδικήσει ἐπάξια τὸ µερίδιό της στὴ διανομὴ τῶν καρπῶν μιᾶς ἑνδεχό- µενης συμμαχικῆς νίκης, θὰ ἔπρεπε νἁ θέσει στὴ διάθεση τῆς Εηίοπίο τὸ σύνολο τοῦ ἔμψυχου πολεμικοῦ δυναμικοῦ της. Ἔτσι, τὸ ζήτημα τῆς ἐπιστρατεύσεως καὶ τῆς ὀργανώσεως ἀξιόμαχου στρατοῦ ὑπῆρξε μιά πιεστικὴ ἑνασχόληση τῆς κυ- βερνήσεως Βενιζέλου στὴν περίοδο ἀπὸ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ προέδρου της στὴν ᾿ Αθήνα, τὸν Ἰούνιο τοῦ 1917, µέχρι καὶ τὸ Μάιο τοῦ Ι98, ὁπότε μὲ τὴ νίκη τοῦ Σκρᾶ ἀποδείχτηκε ἔμ- πρακτα ὅτι ἡ σχετικἡ μὲ τὴν πολεμικἡ κινητοποίηση τῆς χό- ρας κυβερνητικἡ προσπάθεια εἶχε ἀποδώσει τὰ ἀναμενόμενα ἀποτελέσματα. Η γενικἡ ἐπιστράτευση δὲν κηρύχθηκε ἀμέ- σως, ἀλλά ἐκτελέστηκε σὲ διαδοχικὲς φάσεις, μὲ ἀλλεπάλλη- λα διατάγματα ποὺ καλοῦσαν στὰ ὅπλα διάφορες ἡλικίες, κατὰ περιοχές, καὶ ποὺ κλιµακώθηκαν ἀνάμεσα στὸν Ἰανουάριο καὶ τὸ Μάιο τοῦ 1918. Οἱ λόγοι ποὺ ὑπαγόρευσαν αὐτὴ τὴν τακτι- κἡ ἦταν ὑλικοὶ καὶ πολιτικοί. Στοὺς στενἁ ὑλικοὺς λόγους ἀνήκει κυρίως ἡ ἔλλειψη ἐπαρκῶν πιστώσεων γιὰ τὸν πλήρη ἐξοπλισμὸ καὶ ἐφοδιασμὸ τοῦ στρατοῦ, ποὺ θἀ προέκυπτε ἀπὸ μιά γενικὴ ἐπιστράτευση. Τὸ πρόβλημα αὐτὸ λύθηκε, ὅταν ὁ Βενιζέλος ἐξασφάλισε, στὶς ἀρχὲς τοῦ 1918, δύο πολεμικἀ δά- νεια ἀπὸ τὴ γαλλικὴ κυβέρνηση, ἀθροιστικοῦ ὕψους 800 ἑκα- τομμυρίων χρυσῶν φράγκων. Οἱ πολιτικοὶ λόγοι, πάλι, ἀνά- γονταν στὴν Ψυχολογικἡ κατάσταση τῆς κοινῆς γνώμης καὶ δὲν ἐπιδέχονταν ἄμεση λύση, ὅπως οἱ ὑλικοί. Ὁ ἑλληνικὸς λαὸς καὶ κυρίως οἱ κάτοικοι τῶν περιοχῶν τοῦ παλαιοῦ «Κρά- τους τῶν ᾿Αθηνῶν» ἦταν στὴν πλειοψηφία τους Κωνσταντινι- κοὶ καὶ εἶχαν ἐπιπλέον ὑποστεῖ τὰ ἀλλεπάλληλα πλήγματα μιᾶς πρόσφατης ἐπιστρατεύσεως, ἑνὸς ἀποκλεισμοῦ καὶ τελι- κ τῆς βίαιης ἐκθρονίσεῶς καὶ µάλιστα ἀπὸ ξένα στρατεύματα, τοῦ ἰνδάλματός τους. Ἔτσι μιὰ ἄμεση γενικἡ ἐπιστράτευση ἦταν δυνατὸν νὰ προκαλέσει βίαιες ἀντιδράσεις, ὅπως ὁμαδικὲς λιποταξίες, ἀνυποταξίες ἢ ἀκόμη καὶ στάσεις. Γιὰ τοὺς λόγους αὐτούς, ἕνα ἀπὸ τὰ πρῶτα µελήματα τοῦ Βενιζέλου μετὰ τὴν ἐπιστροφή του στὴν ᾿Αθήνα, καὶ παράλληλα μὲ τὴν ἐκκαθάρι- ση στὶς ἔνοπλες δυνάμεις καὶ τὴν ἐξεύρεση πόρων ἦταν ἡ ἄμεση ἄρση ὅλων τῶν περιορισμῶν τῆς ἐθνικῆς κυριαρχίας, ποὺ εἷ- χαν ἐπιβληθεῖ ἀπὸ τὴν Επίεηίε στὴν περίοδο Ι9]6- 1917. Μέχρι τὰ µέσα Ἰουλίου καταργήθηκε ὁ συμμαχικὸς ἔλεγχος στοὺς σιδηροδρόµους, τὰ τελωνεῖα καὶ τὶς λοιπὲς κρατικὲς ὑπηρεσίες, ἀποδόθηκε στὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση ἡ χρήση ## 50(53) τοῦ Ναυστάθμου καὶ ὁ ἑλαφρὸς στόλος καὶ ἀπομακρύνθηκαν τὰ συμμαχικἀ στρατεύματα ἀπὸ τὶς περιοχὲς ποὺ κατεῖχαν στὸ ἔδαφος τῆς «Παλαιᾶς Ἑλλάδος», μὲ µόνη ἐξαίρεση τὴν Κέρ- κυρα, ἔδρα τῆς ἐξόριστης σερβικῆς κυβερνήσεως, ὅπου μικρὴ γαλλικἡ καὶ ἰταλικὴ δύναμη παρέμεινε μέχρι τὴν ἄνοιξη τοῦ 1919. Οἱ Ἰταλοὶ δυστρόπησαν στὴν ἀρχὴ νὰ ὑπακούσουν στὴν ἀπόφαση τῆς Επίεπίο γιὰ ἐκκένῶση τῶν ἑλληνικῶν ἐδαφῶν ποὺ κατεῖχαν, ἀλλὰ τελικὰ ὑποχώρησαν καὶ στὰ τέλη Αὐγού- στου τοῦ 1917 παρέδωσαν τὴ νότια Ἠπειρο στὴν ἑλληνικὴ διοίκηση. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἄρθηκαν οἱ καταστάσεις ἐκεῖ- νες ποὺ πρόσβαλλαν τὴν ἐθνικὴ ἀξιοπρέπεια τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ. Μιὰ ἄλλη πηγὴ προσκομµάτων στὴ γενικἡ ἐπιστράτευση ἀποτελοῦσε ἡ Κωνσταντινικὴ προπαγάνδα, ποὺ προερχόταν ἀπὸ τὴν Ελβετία, καὶ ποὺ ἡ δράση της θὰ ἐκτεθεῖ παρακάτω, καὶ ἡ σιωπηλἡὴ ἀντίδραση τοῦ βασιλιᾶ ᾽Αλέξανδρου. ὍὉ ᾽Αλέ- ξανδρος ἔβλεπε μὲ δυσπιστία τὸ Βενιζέλο καὶ τὴν Entente καὶ διατηροῦσε ἁἀκόμη σημαντικἀ ὑπολείμματα τῆς πεποιθήσεως, ποὺ τοῦ εἶχε ἐνσταλάξει ὁ πατέρας του γιὰ τὸ ἀήττητο τοῦ γερ- μανικοῦ στρατοῦ. Εξάλλου σὲ ὅλη αὐτὴ τὴν περίοδο, ἀντι- µετώπιζε τὸ ἠθικὸ δίληµµα, ποὺ τοῦ εἶχε δημιουργηθεῖ ἀπὸ τὴν ἀντίθεση ἀνάμεσα στὴν ἀγάπη πρὸς τὸν πατέρα του καὶ τὸ ' σεβασμὸ πρὸς τὶς συμβουλές του καὶ τὴν πολιτικἡ ποὺ ἆκο- λουθοῦσε ὁ πρωθυπουργός του. Ἔτσι ὑπῆρξε φειδωλὸς στὴν ὑπογραφὴ τῶν διαταγμάτων ἐπιστρατεύσεως. Ὁ Βενιζέλος πάλι δὲ θέλησε νὰ ἐξωθήσει τὰ πράγµατα στὰ ἄκρα, γιατὶ πίστευε ὅτι μιὰ νέα δυναστικἡ κρίση θὰ δημιουργοῦσε σηµαντικότατα προβλήματα στὴν πολεμικἡὴ προσπάθεια τῆς Ἑλλάδος. Ἡ ἀμοιβαία ἐμπιστοσύνη καὶ ἕνα πνεῦμα ἁρμονικῆς συνεργασίας, ἀνάμεσα στὸ βασιλιὰ καὶ τὸν ὑπεύθυνο σύμβουλό του, δημιουρ- γήθηκαν, ἀργότερα, μετὰ ἀπὸ τὴ νίκη τοῦ Σκρᾶ στὶς 17 Μαΐου 1918 καὶ κυρίως μετὰ τὴν ἐπιθεώρηση τοῦ Μακεδονικοῦ µε- τώπου στὶς ἀρχὲς τοῦ Ἰουλίου. Γιὰ ὅλους λοιπὸν τοὺς παραπάνω λόγους ἡ ἐπιστράτευση, µέχρι τὸ Μάρτιο τοῦ 191Νδ, προχωροῦσε μὲ ἀργὰ βήματα. Στὶς ϱτρεῖς μεραρχίες τῆς' Ἐθνικῆς ”Αμυνας εἶχε προστεθεῖ τὸ Δε- κέµβριο τοῦ 1917 µόνο µία ἀκόμη, ἡ Μεραρχία Λαρίσης, ποὺ δὲν προερχόταν ὅμως ἀπὸ τὴν ἐπιστράτευση, ἀλλὰ ἀπὸ µετα- θέσεις ἀξιωματικῶν καὶ ὁπλιτῶν µρνάδων τοῦ «ἐν εἰρήνη» στρατοῦ. Ἡ ἐπιστράτευση ἐπιταχύνθηκε τὴν ἄνοιξη τοῦ 1915 καί, ὅταν ὁλοκληρώθηκε τὸν Ἰούλιο, ἀπέδωσε μαζὶ μὲ τοὺς 56.000 ἄνδρες τῶν τριῶν μεραρχιῶν τῆς ᾿Εθνικῆς "Αμυνας, 200.000 ἐπιστρατευμένους καὶ 60.000 ἐθελοντές. Συνολικἀ δέκα ἑλληνικὲς μεραρχίες συµπαρατάχθηκαν, τὸ φθινόπωρο τοῦ 1918, μὲ τοὺς Συμμάχους στὸ Μέτωπο τῆς Μακεδονίας καὶ πρόσφεραν τὰ 90 ἀπὸ τὰ 280 τάγµατα τῆς πρὠτης γραμμῆς. Ἐξάλλου, ἑλληνικὰ τμήματα ἀποτελοῦσαν τὴ γενικἡ ἐφεδρεία τῆς συμμαχικῆς στρατιᾶς. Στὴν ἴδια περίοδο πραγµατοποιή- θηκαν καὶ μερικὲς σημαντικὲς μεταρρυθμίσεις στὸν ὁπλισμὸ τοῦ Στρατοῦ, ὅπως ἡ παραδοχἡ τῶν ὁπλοπολυβόλων καὶ βοµ- βιδοβόλων ὡς τακτικῶν ὅπλων τοῦ Πεζικοῦ καὶ ἡ ἐνίσχυση τῆς ᾿Αεροπορίας στρατοῦ, ποὺ ἀποσπάστηκε ἀπὸ τὸ Μηχανικὸ καὶ ἀποτέλεσε ἰδιαίτερη ὑπηρεσία. Κατὰ τὴν ἐπιστράτευση καὶ ἀργότερα, στὸ μέτωπο τῆς Μακεδονίας πραγµατοποιήθη- καν ἐκδηλώσεις ἀντιδράσεως, ὅπως ἀνυποταξίες, λιποταξίες ἢ ἁκόμη καὶ στάσεις, ποὺ δὲν πῆραν ὅμως τὴν ἔἕκταση ποὺ περίµεναν οἱ φανατικοὶ Κωνσταντινικοὶ ἢ ποὺ φοβοῦνταν ὁ Βενιζέλος καὶ οἱ συνεργάτες του. Ἡ πρώτη σηµαντικἡὴ στάση ἐκδηλώθηκε στὶς 2 Φεβρουαρίου 1918 κατὰ τὴν ἐπιστράτευση τοῦ 2ου Συντάγματος Πεζικοῦ΄ Λαμίας, μὲ κύρια κέντρα τὴ Λα- µία, τὴν ᾽Αταλάντη, τὴ Λιβαδιὰ καὶ τὴ Θήβα. Ἡ στάση κατε- στάλη ἀπὸ Σύνταγμα Κρητῶν καὶ ἑπτὰ πρωταίτιοι τουφεκίστη- καν. Επίσης σηµαντικὴ στάση μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ αὐτὴ ποὺ ἐκδηλώθηκε τὸ Μάρτιο στὰ Σέρβια ἀπὸ ἀξιωματικοὺς καὶ ἄνδρες τῆς ὖης Μεραρχίας Πατρῶν καὶ πῆρε τὴ μορφὴ ὁμαδι- κῆς λιποταξίας χιλίων περίπου στρατιωτῶν. Καὶ ἡ στάση αὐτὴ κατεστάλη γρήγορα καὶ οἱ πρωταίτιοί της δικάστηκαν ἀπὸ ἕκτακτο στρατοδικεῖο καὶ ἐκτελέστηκαν. "Αλλες, δευτε- ρεύουσας σηµασίας, στάσεις ἐκδηλώθηκαν τὸ Μάρτιο τοῦ 1918 πάλι στὸ 2ο Σύνταγμα, ποὺ στρατοπέδευε στὸ Νάρες καὶ τὸν Ιούνιο στὸ 12ο Σύνταγμα, ἐνῶ βάδιζε πρὸς τὸ μέτωπο, ἀλλὰ κατεστάλησαν καὶ αὐτὲς μὲ εὐκολία. Τέλος παρατηρήθη- καν καὶ λίγες μεμονωμένες αὐτομολίες Κωνσταντινικῶν ἀξιω- ματικῶν πρὸς τὶς βουλγαρικὲς γραμμές. Οἱ αὐτομολίες αὐτές, ἀντὶ νὰ ἁἀποτελέσουν παράδειγµα γιὰ µίµηση ἀπὸ ἄλλους ἀξιωματικούς, ὁδήγησαν σὲ ἀντίθετο ἁἀποτέλεσμα ἀπὸ αὐτὸ ποὺ ἐπιδίωκαν καὶ δυσφήµισαν τὴν ἀντιβενιζελικὴ παράταξη, γιατί, ἂν καὶ µεγάλο τμῆμα τῆς ἑλληνικῆς κοινῆς γνώμης δυ- σπιστοῦσε ἁκόμη στὴν ἰδέα τῆς συμμετοχῆς στὴν πολεμικὴ προσπάθεια τῆς ἘΕπίεηίε, ἡ συντριπτικὴ πλειοψηφία τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ θεωροῦσε τὶς βουλγαρικὲς βλέψεις πάνω σὲ ἑλληνικὰ ἑδάφη, ὡς ἄμεση ἀπειλὴ ἐναντίον τῆς ἐδαφικῆς ἀκεραιότητας τῆς χώρας. #### Ἐσωτερικὲς πολιτικὲς ἐξελίξεις ἀπὸ τὸν Ἰούλιο τοῦ 1917 ὣς τὸ Νοέμβριο τοῦ 1918 [...] ## 51(54) [...] ## 52(55) [...] ### Ἡ πολιτικὴ τοῦ Κωνσταντίνου στὴν ἑξορία Μετὰ τὴν ἐγκατάσταση τοῦ ἔκπτωτου βασιλιᾶ στὴν Ἐλ- βετία, ἐπικράτησε στὸν κύκλο του κλίμα αἰσιοδοξίας καὶ ἐμπιστοσύνης, ποὺ ἐξηγεαῖται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι θεωροῦσαν τὴν ἀναχώρησή του µόνο σὰν προσωρινή’ κατὰ τὴ γνώµη τους ὁ βασιλιὰς δὲν εἶχε παραιτηθεῖ ἐπίσημα ἀπὸ τὸ θρόνο του. Ὁ γιός του ᾽Αλέξανδρος θὰ ἐκτελοῦσε ἁπλῶς χρέη τοποτηρητῆ καὶ θὰ ἀπομακρυνόταν εὐθὺς ὡς ὁ πατέρας του θἀ ἦταν σὲ θέση νὰ ἀνακτήσει τὸ θρόνο του. Τὴν αἰσιόδοξη αὐτὴ προοπτικἡ τοῦ Κωνσταντίνου ἑνίσχυε καὶ ἡ προσδοκία γιὰ μιὰ λαϊκὴ ἐξέγερση κατὰ τοῦ Βενιζέλου, στὴν ὁποία θὰ πρωτοστατοῦσαν τὰ πιστὰ στὸ βασιλιὰ στρατεύματα τῆς Πελοποννήσου. Ἡ πραγματοποίηση τῆς ἐπιθυμίας τοῦ Κωνσταντίνου νὰ ἐπανακτήῆσει τὸ θρόνο του εἶχε ἅμεση σχέση μὲ τὴν πολιτική του πρὸς τὶς Κεντρικὲς Δυνάμεις, ἰδιαίτερα τὴ Γερμανία, κατὰ τὸν ἑπόμενο ἑνάμισι χρόνο. Ἡ πολιτικὴ αὐτὴ ἁποσκο- ποῦσε στὴ συντριβἠ τοῦ Βενιζελισμοῦ, στὴν ἐπάνοδο τοῦ βα- σιλιᾶ στὴ χώρα καὶ στὴν παλινόρθωση τῶν συντηρητικῶν δυνάµεων, εἴτε μὲ ἐμφύλιο πόλεμο εἴτε χωρίς. Ἡ τελευταία περίπτωση θὰ μποροῦσε νὰ ἐπιτευχθεῖ μὲ μιὰ γερµανοβουλγα- ρικἡ ἐπίθεση κατὰ τῆς βενιζελικῆς Ἑλλάδος, ποὺ θὰ ἐἑξαπο- λυόταν εἴτε σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν προβλεπόμενη λαϊκὴ ἐξέγερ- ση. εἴτε μὲ σκοπὸ νὰ προκαλέσει μιὰ παρόμοια ἐξέγερση. Ἡ πολιτικὴ αὐτῃ, ἀφοῦ ἀποκρυσταλλώθηκε,΄ ἀποτέλεσε γιὰ τὸν Κωνσταντῖνο καὶ τοὺς στενοὺς συνεργάτες του, τὸ Γεώργιο Στρέιτ καὶ τὸ Νικόλαο Θεοτόκη, τὴ βάση τῶν σχέσεών τους μὲ τὴ Γερμανία. Τὴ νέα κατάσταση στὴν ᾿Αθήνα, ὁ Κωνσταντῖνος ἁντι- µειώπισε θέτοντας τοὺς ἑξῆς ἄμεσους σκοπούς : 1) τὴν πα- ρακώλυση τῶν ἑργασιῶν τῆς Βουλής, ποὺ μόλις εἶχε συνέλθει, ἀπὸ τὸν ᾿᾽Αλέξανδρο καὶ τοὺς ἀντιβενιζελικοὺς βουλευτές. 1) τὴν παρεμπόδιση τῆς ἐπιστρατεύσεως ποὺ σχεδίαζε ὁ Βε- νιζέλος μὲ παθητικἡ ἀντίσταση καὶ στάσεις στὶς ἔνοπλες δυ- νάµεις' 3) τὴ ματαίωση τῆς ἑλληνικῆς συμμετοχῆς στὸν πόλε- μο καὶ 4) τὴν τελικἡ συντριβὴ τοῦ Βενιζέλου μὲ γενικὴ λαϊκὴ ἐξέγερση ποὺ θὰ εἶχε τὴν ὑποστήριξη γερμανοβουλγαρικῆς ἐπιθέσεως κατὰ τῆς χώρας. Κατὰ τὶς πρῶτες του ἐπαφὲς μὲ τὸ Βερολίνο, μετὰ τὴν ἐγκαταστάσή του στὴν Ἐλβετία, ὁ Κωνσταντῖνος προσπάθησε νὰ διασκεδάσει τοὺς φόβους ποὺ μποροῦσε νἁ ἔχει ἡ γερμανικἡ κυβέρνηση ὅσον ἀφορᾶ τὴν πολιτική του σὲ σχέση μὲ τὶς συµµάχους τῆς Γερμανίας, Τουρκία καὶ Βουλγαρία. Ὁ Κων- σταντῖνος διαβεβαίωσε, λοιπόν, τὸ Βερολίνο, ὅτι δὲ θὰ ἐπι- δίωκε τὴ δημιουργία μιᾶς Μεγάλης Ελλάδος µετά τὸν πόλεμο, οὔτε καὶ θὰ προσπαθοῦσε νὰ ἀνακτήσει ἀπωλεσθέντα ἐδάφη. ᾿Εντούτοις, δὲν ἧταν τόσο ἡ µακροπρόθεσµη πολιτικὴ τοῦ Κωνσταντίνου ποὺ ἀνησυχοῦσε τὸ Βερολίνο, ὅσο τὰ ἄμεσα σχέδιά του ποὺ ἦταν ἀντίθετα μὲ τὴν πολιτικὴ ποὺ ἀκολουθοῦ- σε ἡ Γερμανία στὴ φάση αὐτή. Τὸ κυριότερο πρόβλημα ποὺ ἀντιμετώπιζε ἡ γερμανική πολιτικὴ στὰ Βαλκάνια, στὰ πλαίσια τοῦ συστήµατος συµµα- χιῶν της, εἶχε σχέση μὲ τοὺς πολεμικούς της σκοπούς. ᾽Ακόμη καὶ σὲ περιοχές, γιὰ τὶς ὁποῖες ἡ Γερμανία δὲν ἑνδιαφερόταν ἄμεσα, τὸ Βερολίνο ἀντιμετώπιζε σοβαρὰ προβλήματα, ἑξαι- τίας τῶν συγκρουόµενων ἐδαφικῶν διεκδικήσεων τῶν συµ- µάχων του. Οἱ περίπλοκες σχέσεις τῆς Γερμανίας μὲ τοὺς συμμάχους της καθιστοῦσαν δυσχερὴ τὴ θέση τῆς "Ελλάδος στὸ πλαίσιο τῆς γενικῆς γερμανικῆς πολιτικῆς καὶ ἀπέκλειαν τὴν ὑποστήριξη τῆς πολιτικῆς τοῦ Κωνσταντίνου ἀπὸ µέρους τοῦ Βερολίνου. Τὰ σχέδια τῆς Γερμανίας φαίνονταν καθαρά ἀπὸ τὴν ἀναδιοργάνωση τῆς νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης ποὺ ἐπιδίωκε. Τὸ Βερολίνο ἐπιθυμοῦσε νὰ ἑξασφαλίσει τὴν ἀπο- ## 53(56) [ΕΙΚΟΝΑ] Μιὰ ἀπὸ τὶς πιὸ σημαντικὲς μεταρρυθμίσεις τῆς κυβερνήσεως Βενιζέλου στὸν τοµέα τοῦ στρατοῦ. τὸ 1915, ἦταν ἡ ἀπόσπα- ση τῆς Αεροπορίας ἀπὸ τὸ Μηχανικὸ καὶ ᾗ δηµιουογία ἰδιαίτε- ρής υπηρεσίας, τῆς Αεροπορίας στρατοῦ. πάνω: ὁ ᾿Ελευθέ- ριος Βενιζέλος, μὲ τὴν ἰδιότητά του ὡς ὑπυουργοῦ Στρατιωτι- κῶν, ἐπιθεωρεῖ τοὺς ποώτους σµηνίτες στὸ ἀεροδρόμιο, τοῦ Σέδες στὴ Θεσσαλονίκη (’4θήνα, Μουσεῖο «Ιστορικὴ Μνήμη ᾿Ελευθερίου Βενιζέλου» ). κλειστικότητα στὴ μελλοντικὴ ἐκμετάλλευση τῶν ρουμανικῶν πετρελαιοπηγῶν καὶ σιδηροδρόµων, τὴ χρησιμοποίηση τοῦ Δούναβη καὶ μιὰ ἔξοδο στὴ Μαύρη Θάλασσα. 'Η Γερμανία ἐπιζητοῦσε ἀκόμη τὴν οἰκονομικὴ ἐκμετάλλευση τῶν πλου- τοπαραγωγικῶν πηγῶν καὶ τὸν ἔλεγχο τοῦ σιδηροδρομικοῦ δικτύου τῆς Μακεδονίας, καὶ ἰδιαίτερα τὸν οἰκονομικὸ ἔλεγχο τῆς καταλήξεως τοῦ δικτύου αὐτοῦ, δηλαδὴ τὸ λιμάνι τῆς Θεσσαλονίκης. Τὸ γεωγραφικὀ τρίγωνο Αὐλώνα-Θεσσαλο- νίκη-Κωστάντζα θὰ χρησίμευε σὰν ἐφαλτήριο γιὰ τὴ διείσ- δυση στὰ Βαλκάνια καὶ τελικἀ γιὰ τὸν ἔλεγχο τῆς περιοχῆς, καὶ θἀ διευκόλυνε τὴν προὠθησή της στὴν ᾿Εγγὺς Ανατολή, ποὺ ἀποτελοῦσε σταθερὸ στόχο τῆς ἱμπεριαλιστικῆς πολιτι- κῆς τῆς Γερμανίας. 'Ἡ θέση κλειδὶ τῆς Βουλγαρίας γιὰ τὴν οἰκονομικὴ ἐξάπλωση τῆς Γερμανίας, τὀσο στὰ Βαλκάνια ὅσο καὶ στὴν ᾿Εγγὺς Ανατολή, σήμαινε τώρα ὅτι, ὅταν συγ- κρούονταν τὰ συμφέροντα τῶν δύο χωρῶν, ὅπως στὴν περί- πτωση τῶν βουλγαρικῶν διεκδικήσεων στὴ Δοβρουτσά, στὶς ὁποῖες ἦταν ἀντίθετη ἢἤ Γερμανία, ἢ στὴν περίπτωση τῶν τουρκικῶν διεκδικήσεων στὴ δυτικἡἠ ὄχθη τοῦ ΄Ἔβρου, τὴν ὁποία κατεῖχε ἡ Βουλγαρία, οἱ ἐδαφικὲς βλέψεις τῆς τελευ- ταίας ἔπρεπε νὰ στραφοῦν σὲ ἄλλες περιοχές. Τὸ Βερολίνο ἀντιμετώπιζε ἔτσι τὸ δύσκολο καὶ λεπτὸ ἔργο ἀφενὸς νάἀ ἑναρ- µονίσει τὰ δικά του συμφέροντα μὲ ἐκεῖνα τῶν συμμάχων του, καὶ ἀφετέρου νὰ προσπαθήσει νὰ βρεῖ μιὰν ἀποδεκτὴ λύση τῶν συγκρουόµενων ἐδαφικῶν διεκδικήσεων τῆς Τουρκίας καὶ τῆς Βουλγαρίας στὴ Θράκη, χωρὶς νὰ παραβλάπτει τὸ --- σύστηµα συμμαχιῶν του. Στὸ στάδιο αὐτό, τὸ καλοκαίρι τοῦ Ι9Ι7, ἡ Γερμανία προσπάθησε νἀ ἱκανοποιήσει τὴ Βουλγα- ρία σὲ βάρος τῆς "Ελλάδος στὴν ἀνατολικὴ Μακεδονία, ἐνῶ παράλληλα ἐπιχείρησε, μὲ λιγότερη προθυµία, νὰ ἵκα- νοποιήσει καὶ τὴν Τουρκία. Οἱ πολιτικὲς ἑἐξελίξεις στὴν Ἑλλάδα διευκόλυναν τὴ γερµανικἡ πολιτικὴ πρὸς τὴν κατεύ- θυνση αὐτή, ἂν καὶ ἤ ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντίνου δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὁ ἀποφασιστικὸς παράγοντας στὴ διαμόρφωσή της. Γενικά, μποροῦμε νὰ ποῦμε, ὅτι ἡ νέα πολιτικὴ ἦταν ἀποτέλεσμα τῶν πολεμικῶν στόχων τῆς Γ ερµανίας, τῶν συγ- κρουόµενων συμφερόντων τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων καθὼς καὶ τῆς ἀνάγκης νά διατηρηθεῖ ἡ συνοχἡ τῆς συμμαχίας. Ὅπως ἦταν φυσικό, ἤ Βουλγαρία εἶδε μὲ εὐχορίστηση τὶς ἐξελίξεις στὴν Ἑλλάδα, ἐπειδὴ ἡ ἐκθρόνιση τοῦ Κωνσταντί- νου καὶ ἡ συνακόλουθη ἔξοδος τῆς χώρας στὸν πόλεμο αὑτό- µατα ἀποδέσμευαν τὴ Γερμανία ἀπὸ τὶς διαβεβαιώσεις ποὺ εἶχε δώσει στὸν Κωνσταντῖνο. 'Ἡ Σόφια ἐπιδίωξε στὸ στάδιο αὐτὸ νὰ ἐξωθήσει τὰ πράγµατα ὥστε νὰ ἐπέλθει λύση τοῦ ἑλληνικοῦ ζητήµατος, προτοῦ προλάβει ὁ Βενιζέλος νὰ κινη- τοποιήσει µεγάλες στρατιωτικὲς δυνάμεις. ἼΑμεσος στόχος της ἧτον ἤ ἀποκήρυξη ἀπὸ μέρους τοῦ Βερολίνου τῶν ὑπο- σχέσεων πρὸς τὸν Κωνσταντῖνο καὶ ἡ ἐπίσημη ἀναγνώριση ἐμπόλεμης καταστάσεως ἀπὸ τὴ Γερμανία, ποὺ θὰ νομιµο- ποιοῦσε, ἀπὸ τὴν ἄποψη τῶν συμμαχικῶν ὑποχρεώσεων, τὴν κατάληψη τῆς ἀνατολικῆς Μακεδονίας ἀπὸ τὴ Βουλγαρία. Κάτω ἀπὸ τὴν πίεση τῶν γεγονότων, ἣ Γερμανία καὶ ἡ Αὐ- ## 54(57) στρο-Οὐγγαρία ἐνέδωσαν στὶς βουλγαρικὲς πιέσεις καὶ ἀἆνα- γνώρισαν τὴν προσάρτηση τῆς ἀνατολικῆς Μακεδονίας ἀπὸ τὴ Βουλγαρία. Στὸ στάδιο αὐτό, ἀκόμη καὶ τὸ ἐνδεχόμενο τῆς προσαρτήσεως τῆς Θεσσαλονίκης ἀπὸ τὴ Βουλγαρία ἀντι- µετωπιζόταν ἀπὸ τοὺς Γερμανοὺς καὶ τοὺς Αὐστριακούς. Τὸ ἐνδεχόμενο αὐτὸ ἔμελλε νὰ παἰξει σοβαρὸ ρόλο καὶ νὰ ἆπο- δειχθεῖ σημαντικὸ ὅπλο στὰ χέρια τῶν κυβερνήσεων τῶν Κεν- τρικῶν Δυνάμεων στὶς διαπραγματεύσεις τους μὲ τὴ βουλ- γαρικὴ κυβέρνηση γιἁ τὴ λύση διαφόρων ζητημάτων. Τὸ Βερολίνο θεωροῦσε τὴ συμμαχία μὲ τὴ Βουλγαρία ζωτικῆς σημασίας γιὰ τὴ μελλοντικὴ θέση τῆς Γερμανίας στὰ ΕΒαλ- κάνια καὶ τὴν ᾿Εγγὺς ᾽Ανατολή. Ἔτσι, ἡ βαλκανικἡ πολιτικὴ τῆς Γερμανίας, στὶς ἀρχὲς τοῦ φθινοπώρου τοῦ 1917, δείχνει καθαρὰ ὅτι, πρὶν ἀκόμα διαμορφώσει ὁ Κωνσταντῖνος τὰ σχέδιά του γιὰ ἀντεπανάσταση στὴν Ἑλλάδα, εἶχε ἤδη χαθεῖ ἡ ἀνατολικὴ Μακεδονία, ἐνῶ ἡ Θεσσαλονίκη ἦταν στὴν τράπεζα τῶν διαπραγματεύσεων. 'Ὑπὸ τὶς συνθῆκες αὐτὲς τὰ φιλόδοξα σχέδια τοῦ Κώνσταντίνου ἦταν καταδικασµένα σὲ ἀποτυχία. Εὐθὺς ἐξαρχῆς, τὸ Βερολίνο ἀκολούθησε παθητικὴ καὶ οὐσιαστικὰ ἀρνητικὴ πολιτικὴ ἀπέναντι στὸν ἑἐξόριστο βα- σιλιὰ καὶ στοὺς σκοπούς του ἀπὸ τὰ πράγµατα, ὁ βασιλιὰς δὲν μποροῦσε νὰ ὑπολογίζει στὴν ὑποστήριξη τῆς Γερμανίας δὰν ἀντάλλαγμα γιὰ τὶς ὑπηρεσίες ποὺ τῆς πρόσφερε στὸ παρελθόν. ἜὌχοντας ἤδη ἀναγνωρίσει τὴν προσάρτηση τῆς ἀνατολικῆς Μακεδονίας ἀπὸ τὴ Βουλγαρία, τὸ Βερολίνο δὲν μποροῦσε πλέον νὰ ἐγγυηθεῖ τὴν ἑδαφικὴ ἀκεραιότητα τῆς Ἑλλάδος, ἀκόμη καὶ στὴν περίπτωση μελλοντικῆς ἐπανόδου τοῦ βασιλιᾶ στὴν Ἑλλάδα. Γιὰ τὸν Κωνσταντῖνο, αὐτὸ σή- µαινε ὅτι δύσκολα μποροῦσε νὰ ἐπιστρέψει σὲ μιὰ 'Ελλάδα ἀκρωτηριασμένη ἑξαιτίας τῆς πολιτικῆς του. Ἔτσι ἡ ἔπιστρο- φἠ τοῦ Κωνσταντίνου στὴν Ἑλλάδα δὲν ἐνεῖχε πιὰ καμιὰ σκοπιμότητα γιὰ τὴ Γερμανία. ᾿Εντούτοιξ, τὸ “Ὑπουργεῖο ᾿Εξωτερικῶν τῆς Γερμανίας δὲν μποροῦσε νὰ πάρει ἀνοικτὰ θέση πάνω στὸ ζήτημα αὐτό' οὔτε καὶ ἦταν δυνατὸν νὰ ἔγκα- ταλειφθεῖ ἐντελῶς ὁ Κωνσταντῖνος, λόγω τῶν δυναστικῶν δε- σμῶν. Ἔτσι, ἡ µόνη ἐναλλακτικὴ λύση ἦταν μιὰ τακτικἡ περι- σκέψεως, ἀναβλητικότητας καὶ ὑπεκφυγῶν ἀπέναντι στὸν ἔκπτωτο βασιλιά. Οἱ ἄμεσοι σκοποὶ τοῦ βασιλιᾶ τέθηκαν ὑπόψη τοῦ Ὑ- πουργείου ᾿Εξωτερικῶν τῆς Γερμανίας στὰ µέσα Αὐγούστου. Μαζὶ μὲ λεπτομερεῖς πληροφορίες γιὰ τὶς ἑλληνικὲς ἔνοπλες δυνάµεις, ποὺ εἶχε ζητήσει ἡ ᾽Ανωτάτη Στρατιωτικἡ Διοίκηση τῆς Αὐστρο-Οὐγγαρία-, ὁ Νικόλαος Θεοτόκης ὑπέβαλε μιὰ σύνοψη τῆς μελλοντικῆς πολιτικῆς τοῦ βασιλιᾶ, καθώς καὶ συγκεκριμένες προτάσεις δράσεως, μεταξὺ τῶν ὁποίων µελ- λοντικὴ γερμανοβουλγαρικἡἠ ἐπίθεση κατὰ τῆς Ἑλλάδος μὲ σκοπὸ τὴν ἐκδίωξη τῶν Συμμάχων, τὴν ἀνατροπὴ τοῦ Βενι- ζέλου καὶ τὴν ἀποκατάσταση τοῦ «νομίμου» καθεστῶτος τῆς χώρας, δηλ. τὴν παλινόρθωση. τοῦ Κωνσταντίνου στὸ θρόνο. Στὴν ἐπίθεση αὐτὴ θὰ ἔπαιρνε µέρος καὶ ὁ ἴδιος ὁ βασιλιάς, ἐπικεφαλῆς τοῦ 4ου σώματος στρατοῦ ποὺ βρισκόταν, ὅπως εἴδαμε, στὸ «δὅτ]ιΖ. Στὸν ᾽Αλέξανδρο εἶχαν σταλεῖ ὁδηγίες νὰ τηρεῖ ἁδιάλλακτη στάση, πολιτικὴ ποὺ ἀναμενόταν νἁ συμβάλει σὲ λαϊκὸ κίνηµα κατὰ τῆς «τυραννίας» τοῦ Βενι- ζέλου καὶ τῆς συμμετοχῆς τῆς χώρας στὸν πόλεμο. Τελικά, ὁ ᾽Αλέξανδρος θὰ ἑξωθοῦσε τὰ πράγµατα καὶ θὰ βοηθοῦσε στὴν ἐκδήλωση λαϊκῆς ἐξεγέρσεῶς, ποὺ θὰ συνδυαζόταν μὲ τὴ γερμανοβουλγαρικὴ ἐπίθεση. Ἡ ἀντίδραση τοῦ Βερολίνου στὶς προτάσεις τοῦ βασιλιᾶ ἦταν ἀρνητική. Γιὰ στρατιωτικοὺς λόγους, ἀλλὰ καὶ γιὰ λόγους ποὺ εἶχαν σχέση μὲ τὴ γενικότερη πολιτικὴ τοῦ συστήµατος συμμαχιῶν τῆς Γερμανίας, ποὺ ἐξετάσθηκαν παραπάνω, τὸ Ὑπουργεῖο ᾿Εξωτερικῶν καὶ ἡ στρατιωτικἡ ἡγεσία τῆς Τερ- µανίας θεώρησαν ἀνεδαφικὸ τὸ ὅλο σχέδιο τοῦ βασιλιᾶ. Ἔτσι, τὸ μνημόνιο τοῦ βασιλιᾶ παρέμεινε χωρὶς ἀπάντηση ἐπὶ δύο µῆνες. Τὸ µόνο αἴτημα ποὺ δὲ συνάντησε ἀντίδραση στὸ Βερολίνο ἦταν τὸ σχέδιο τοῦ βασιλιᾶ νὰ στείλει στὴν “Ἑλλά- δα μερικοὺς ἀφοσιωμένους ἀξιωματικοὺς τοῦ 4ου σώματος --- στρατοῦ μὲ ἀποστολὴ νἁ μεταφέρουν τὶς ὁδηγίες τοῦ Κωνσταν- τίνου στὸν ᾽Αλέξανδρο καὶ στὴ βασιλόφρονα στρατιωτικἡ ἡγεσία, νὰ ἐνθαρρύνουν τὴν ἀντιβενιζελικὴ προπαγάνδα στὶς ἔνοπλες δυνάµεις καὶ νὰ ὑποκινήσουν ἀνησυχία καὶ στάσεις. ᾽Αλλὰ καὶ αὐτὴ ἀκόμη ἡ σχετικἀ ἁπλὴ ἐπιχείρηση παρέμενε ἀνεφάρμοστη γιὰ ἀρκετοὺς μῆνες. Τὸ σπουδαιότερο ὅμως ζήτημα, δηλαδὴ ἡ προτεινόμενη ἐπίθεση κατὰ τῆς Ἑλλάδος καὶ ἡ ἐπάνοδος τοῦ βασιλιᾶ, θεῶ- ρήθηκε ἀντίθετο πρὸς τὰ γερμανικὰ συμφέροντα. Τὸ γερμανικὸ Ὑπουργεῖο Εξωτερικῶν ἀντιδροῦσε σὲ καθετὶ ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἐγείρει τὶς ὑποψίες τῆς Βουλγαρίας. Ἡ Γερμανία δὲν εἶχε, στὸ στάδιο αὐτό, πολιτικὸ συμφέρον στὴν παλινόρθωση τοῦ Κωνσταντίνου, οὔτε καὶ μποροῦσε, ἑνόψει τῆς πρόσφατης προσαρτήσεως τῆς ἀνατολικῆς Μακεδονίας ἀπὸ τὴ. Βουλγα- ρία, νὰ ἀναγνωρίσει τὴν ἐδαφικὴ ἀκεραιότητα τῆς Ἑλλάδος, ποὺ συνεπαγόταν ἡ ἐπάνοδος τοῦ βασιλιᾶ. Στὸ τέλος, ἡ Τερ- µανία ἀπέφυγε τὸ ζήτημα, μὲ τὸ πρόσχημα ὅτι ἦταν πολὺ νωρὶς γιὰ παρόμοια ἐπίθεση κατὰ τῆς Ἑλλάδος. Ἡ Γερμανία δείχθηκε περισσότερο πρόθυµη στὸ θέµα τῆς χρηµατοδοτήσεως τῆς προπαγάνδας τοῦ Κωνσταντίνου στὴν Ἑλλάδα καὶ στὶς οὐδέτερες εὐρωπαϊκὲς χῶρες. Ἠταν μιὰ ἀντιφατικὴ πολιτική, γιατὶ ἡ προπαγάνδα ἀποσκοποῦσε τε- λικὰ στὴν παλινόρθωση τοῦ βασιλιᾶ, ἐνδεχόμενο ποὺ οὔσια- στικἁ ἀπέκλειε τὸ Βερολίνο. Τὸ Σεπτέμβριο τοῦ 1917 δόθηκαν στὸ βασιλιἀ 300.000 μάρκα, ποσὸ ποὺ εἶχε ἤδη ἐγκριθεῖ γιὰ τὸν ἑλληνικὸ τύπο, λίγο πρὶν ἀπὸ τὴν ἐκθρόνιση τοῦ βασιλιᾶ. Μέρος τοῦ ποσοῦ ἐπρόκειτο νὰ σταλεῖ ἀμέσως στὴν Ἑλλάδα, ἐνῶ τὸ ὑπόλοιπο θὰ χρησίµευε γιὰ τὴν οἰκονομικὴ ὑποστή- ριξη τῆς Ές]λο ἀε Οτὲοε, τοῦ ἑβδομαδιαίου ὀργάνου τῆς ὈπιοἨ Ηε]]ἐπίαιε στὴν ᾿Ελβετία. Στοὺς μῆνες ποὺ ἀκολούθησαν, τὸ κυριότερο πρόβλημα ποὺ ἀπασχόλησε τὸν Κωνσταντῖνο ἦταν ἡ ἐξεύρεση µέσων ἐπικοινωνίας μὲ τὴν Ελλάδα γιὰ τὴν κατεύθυνση τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Αλεξάνδρου. Μολονότι τὸ Βερολίνο εἶχε ἤδη συμφωνήσει μὲ τὰ σχέδια τοῦ βασιλιᾶ, πολλὲς δυσκολίες καὶ παρατετα- μένες συξητήσεις καθυστεροῦσαν τὴν ὀργάνωση τῆς ἁποστο- λῆς στὴν Ἑλλάδα. Τελικὰ τὸ Φεβρουάριο τοῦ 1918, δύο ἀξιώ- µατικοί, ὁ ὑπολοχαγὸς Ἰωάννης .Καλαμαρᾶς καὶ ὁ ἀνθυπολο- χαγὸς Ἰωάννης Χατζόπουλος, ξεκίνησαν γιὰ τὴν Ἑλλάδα, μέσω Βιέννης καὶ ᾽Αλβανίας, καὶ ἐπρόκειτο νὰ ἀκολουθήσουν ἄλλοι δύο. Οἱ πρῶτοι δύο, ποὺ ἔφτασαν στὴν Ἑλλάδα, ἀποβιβάστη- καν στὶς δυτικὲς ἀκτὲς τῆς Πελοποννήσου ἀπὸ γερμανικὸ ὑποβρύχιο. Ἡ ἀποστολή τους ἀπέτυχε, συνελήφθησαν λίγες μέρες μετὰ τὴν ἄφιξή τους, καταδικάστηκαν σὲ θάνατο καὶ ἐκτελέστηκαν. Παρὰ τὴν ἀποτυχία αὐτὴ ὅμως, ἡ προπαγάνδα τοῦ Κωνσταντίνου σηµείῶσε κάποια ἐπιτυχία. Περισσότερο ἀποτελεσματικὴ ἀποδείχθηκε ἡ ἐσωτερικὴ βασιλικὴ προπα- γάνδα, ποὺ βρῆκε πρόσφορο ἔδαφος ἐξαιτίας τῆς συνεχιζό- µενης οἰκονομικῆς κρίσεως, τῆς ἐπιστρατεύσεως ποὺ συ- ναντοῦσε ἀντιδράσεις καὶ τῶν ἐκκαθαρίσεων σὲ ὅλες τὶς κρα- τικὲς ὑπηρεσίες. Ὡστόσο, παρὰ τὰ προσκόµµατα, ποὺ πα- ρενέβαλλαν καὶ τὶς στάσεις στὸ στρατό, οἱ βασιλικοὶ δὲν κατόρθωσαν νὰ τορπιλλίσουν τὴν πολεμικὴ προσπάθεια τοῦ Βενιζέλου, μολονότι σοβαρὰ προβλήματα ἀντιμετωπίζον- Ὅ παν στὴν ὀργάνωση τῶν ἑνόπλων δυνάµεων. , Στὸ μεταξύ, ἡ πρόταση τοῦ βασιλιᾶ γιά τὴν ἐπίθεση ἐκκρε- ͵ μοῦσε. Μετὰ τὶς γερμανικὲς ἐπιτυχίες στὸ ᾿Ανατολικὸ μέτωπο ' πρὸς τὸ τέλος τοῦ ἔτους, καὶ ἐνόψει τῆς ἀναμενόμενης κατα- ' παύσεως τῶν ἐχθροπραξιῶν ἀπὸ µέρους τῆς Ρωσίας, ὁ ἴδιος ὁ Κάιζερ ἔθεσε τὸ δήτηµα τῆς ἐπιθέσεως στὴ Μακεδονία, στὴν ὁποία θὰ ἔπαιρνε µέρος καὶ ὁ Κωνσταντῖνος ἐπικεφαλῆς τοῦ 4ου σώματος στρατοῦ. Καὶ πάλι, ὅμως, τὸ γερμανικὸ Ὕ- - πουργεῖο ᾿Εξωτερικῶν ἀντέδρασε σθεναρὰ στὴν πρόταση τοῦ Κάιζερ μὲ μιά σοβαρὴ πολιτικὴ ἐπιχειρηματολογία. Ὁ Κάιζερ δὲν ἐγκατέλειψε τὴν ἰδέα αὐτή, ποὺ ἀποτελοῦσε ἄλλωστε μέρος ἑνὸς µεγαλεπήβολου σχεδίου καὶ προέβλεπε τὴν ἐνσω- µάτωση τῶν ἐνεργειῶν του στὴ Μεσόγειο στὰ εὑρύτερα σχέ- διά του γιὰ τὴν ᾿Εγγὺς ᾿Ανατολή. Στὰ σχέδια αὐτὰ ἡ Ἑλλάδα θὰ ἔπαιζε κάποιο ρόλο. Ὁ Κάιζερ ἐπανέφερε τὸ ἑλληνικὸ ζήτημα ## 55(59) τὴν ἄνοιξη τοῦ 198, ἐποχὴ ποὺ εὐνοοῦσε λύση τοῦ Βαλκανικοῦ ζητήματος γενικά. Τὴ Ρουμανία, ποὺ ἔπαιζε πρὶν ἡγετικὸ ρόλο στὰ Βαλκάνια, ἀντικαθιστοῦσε τώρα ἡ Βουλγαρία, ἡ ὁποία θὰ ἔβγαινε ἀπὸ τὸν πόλεμο ἐδαφικὰ μεγαλύτερη καὶ ἰσχυρή. Ἡ Γερμανία, σύμφωνα μὲ τὴν ἄποψη τοῦ Κάῑζερ, θά ἔπρεπε νὰ προσέξει, ὥστε ἡ κυριαρχικἡ θέση τῆς Βουλγα- ρίας στὰ Βαλκάνια νὰ μὴ θέσει σὲ κύνδυνο τὰ συμφέροντα τῆς Γερμανίας στὴν ᾿Εγγὺς ᾽Ανατολή. Γιὰ νὰ ἀποφευχθεῖ παρό- µοιος κίνδυνος, ἦταν ἀνάγκη νὰ δημιουργηθεῖ ἕνα «πολιτικὸ» ἀντίβαρο ἀπέναντι στὴ Βουλγαρία, ἡ Ἑλλάδα. Ἔστι, ἡ Ἓλ- λάδα θὰ ἔπρεπε νὰ ἀποζημιωθεῖ στὴ βόρεια Ἠπειρο καὶ νὰ τῆς παρασχεθεῖ ἡ μεγίστη δυνατὴ βοήθεια γιὰ τὴν ἀναδιορ- γάνωση τῶν ἐνόπλων δυνάμεών της. Ὁ Κάιζερ ἐπίσης θεῶ- ροῦσε τὴν Ελλάδα χρήσιμη σὰν βάση γιὰ τὴ μελλοντικὴ θέση τῆς Γερμανίας στὴ Μεσόγειο. Τὸ σχέδιο αὐτὸ μποροῦσε νὰ πραγματοποιηθεῖ µόνο μὲ τὴν ἐπάνοδο τοῦ Κωνσταντίνου. Ἔτσι ἐξηγεῖται καὶ ἡ ὑποστήριξή του -γιὰ τὴν ἐπίθεση στὴ Μακεδονία. Τὸ σχέδιο τοῦ Κάιζερ ἀποτελοῦσε µέρος τῶν µεγαλεπή- βολων σχεδίων του γιὰ τὴν ᾿Εγγὺς ᾽Ανατολὴ καὶ τὴ Μεσό- γειο, καὶ συνέπιπτε μὲ τὶς ἀπόψεις τοῦ Κωνσταντίνου καὶ τοῦ Στρέιτ γιὰ τὸ μέλλον τῆς Ἑλλάδος, ἀπόψεις ἄλλωστε ποὺ ἔναρ- µονίζονταν μὲ τὰ ἱμπεριαλιστικὰ σχέδια τῆς Γερμανίας. Ὁ Στρέιτ εἶχε ἤδη ἐκθέσει τὶς ἀπόψεις του, καθὼς καὶ ἐκεῖνες τοῦ Κωνσταντίνου, σχετικἁ μὲ τὴ διεθνἠ θέση τῆς 'Ελλάδος στὸ µέλλον. Ἡ Ἑλλάδα θὰ ἀκολουθοῦσε φιλογερμανικὴ πολι- τικὴ καὶ θὰ ἦταν πρὸς τὸ συμφέρον τῆς Γερμανίας νὰ τὴν ὑπο- στηρίξει οἰκονομικά, ἀφοῦ μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ θὰ ἐξασφάλιξε τὴ συνεργασία, ὄχι µόνο τῆς Ἑλλάδος, ἀλλὰ καὶ ὅλων τῶν Ἑλλήνων ποὺ ζοῦσαν διάσπαρτοι στὴν ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Σύμφωνα μὲ τὸ σχέδιο τοῦ Στρέιτ, ἡ Γερμανία θὰ συμμετεῖχε στὴν ἀναδιοργάνωση καὶ οἰκονομικὴ ἀνάπτυξη τῆς 'Ελλά- δος, σὲ τομεῖς ὅπως ἡ βιομηχανία, τὸ σιδηροδρομικὸ δίκτυο, ἡ ἐμπορικὴ ναυτιλία, τὰ ναυπηγεῖα, ἡ γεωργία καὶ οἱ ἐπενδύ- σεις. Ὁ Στρέιτ τόνιζε ὅτι ἡ Γερμανία θἀ μποροῦσε νὰ ἔπεκτα- θεῖ βιομηχανικὰ στὴν Ελλάδα, ὅπου τὰ ἡμερομίσθια ἦταν χαμηλὰ καὶ δὲν ὑπῆρχε ἑργατικὸ πρόβλημα. Τὸ γερμανικὸ κεφάλαιο θἀ συμμετεῖχε ἄμεσα στοὺς βιομηχανικοὺς κλά- δους, ποὺ θὰ κατακτοῦσαν ὄχι µόνο τὴν ἐγχώρια ἀγορά, ἀλλὰ καὶ ἐκείνη τῆς ᾿Εγγὺς ᾽᾿Ανατολῆς. Μὲ λίγα λόγια, ὁ βασιλιὰς καὶ ὁ κύκλος του πρότειναν τὴν οἰκονομικὴ καθυπόταξη τῆς Ἑλλάδος καὶ τὴ διαιώνιση τῆς ἡμιαποικιακῆς οἰκονομικῆς της θέσεως. Τὰ σχέδια τοῦ Κάιζερ, ποὺ ἐπηρεάζονταν ὣς ἕνα βαθμὸ ἀπὸ τὸ δυναστικὸ παράγοντα, συνάντησαν τὴ σθεναρἡἠ ἀντί- ὅραση τοῦ 'Ὑπουργείου ᾿Εξωτερικῶν. Ὁ Ριχάρδος νοπ ΚύΠΙ- πιαπη, ὑπουργὸς ᾿Εξωτερικῶν τότε, ἦταν πεπεισμένος ὅτι θὰ ἦταν λάθος γιὰ τὴ Γερμανία νὰ παραβλέψει τὴν πραγµατικό- τητα στὰ Βαλκάνια. 'Ἡ κυριαρχικἡ θέση τῆς Βουλγαρίας στὸ μέλλον ἀπαιτοῦσε τὴ δηµιουργία ἀντίβαρων στὴ Ρουμανία καὶ τὴν Τουρκία, καὶ ὄχι στὴν Τουρκία καὶ τὴν Ἑλλάδα, οἱ δυνατότητες τῆς ὁποίας δὲν ἦταν γνωστές. Σὲ τελευταία ἀνά- λυση, ὅμως, ἡ Γερμανία θὰ ἔπρεπε νὰ θεωρεῖ τὴ Βουλγαρία σὰν τὸν ἰσχυρότερο οἰκονομικὸ καὶ πολιτικὸὀ παράγοντα στὰ Βαλκάνια, μὲ τὶς μεγαλύτερες δυνατότητες καὶ τεράστια στρα- τηγικὴ σηµασία γιὰ τὴ Γερμανία. Ἐπιπλέον, ἡ συμμαχία μὲ τὴν Τουρκία θἀ ἦταν ἄχρηστη, ἂν ἡ Βουλγαρία, ἡ ὁποία ἤλεγχε τὶς ἐπικοινωνίες μὲ τὴν ᾿Εγγὺς Ανατολή, βρισκόταν σὲ ἔχθρι- κὀ στρατόπεδο. Εἶναι φανερὸ ὅτι ὁ ΚύΠΙπιαπη ἔβλεπε τὰ Βαλκάνια καὶ τὴν Εγγὺς ᾽Ανατολὴ σὰν ἐπέκταση μιᾶς «Μεσευρώπης» ὑπὸ τὸν ἔλεγχο τῆς Γερμανίας, ἀφήνοντας ἔξω περιοχές, ὅπως ἡ Μεσόγειος, ἐπειδὴ ἐξακολουθοῦσε νὰ θεωρεῖ ἀκόμη τὴ Με- γὙάλη Βρετανία σὰν τὴ µεγαλύτερη δύναμη. Ἡ Ελλάδα, ἀπὸ τὴν ἄποψη αὐτή, θὰ ἔπαιζε µόνο δευτερεύοντα ρόλο στὰ γερμανικἀ σχέδια, τὴ στιγμὴ μάλιστα ποὺ ἀποτελοῦσε ἕνα παράγοντα μὲ ἄγνωστες δυνατότητες. Ὁ ΚὐΠίπιαηη ἀναγνώ- ριζε κάτι ποὺ οὔτε ὁ Κάιζερ οὔτε ὁ Κωνσταντῖνος λάμβαναν ὑπόψη, δηλαδὴ ὅτι ἡ Ἑλλάδα, ἀκόμη καὶ μιὰ Ἑλλάδα στενὰ --- συνδεδεμένη μὲ τὴ Γερμανία, δὲν μποροῦσε νὰ παραβλέψει τὴ Μεγάλη Βρετανία, ἐξαιτίας τῆς γεωγραφικῆς της θέσεως καὶ τοῦ γεγονότος ὅτι βασιζόταν στὸ διὰ θαλόσσης ἐμπόριο. ᾽Αμϕέβαλε ἀκόμη ὁ Γερμανὸς ὑπουργὸς ᾿Εξωτερικῶν κατὰ πόσο θὰ ἦταν σὲ θέση ὁ Κωνσταντῖνος στὸ μέλλον νὰ θέσει ὑπὸ τὸν ἔλεγχό του τὴ χώρα, δεδομένου ὅτι οἱ Δυτικὲς δυνάµεις εἶχαν ὑποστηρικτὲς στὴν Ἑλλάδα μὲ σημαντικὴἡ οἰκονομικὴ καὶ πολιτικὴ δύναμη. ᾿Επιπλέον, σωστά ἐκτιμοῦσε ὅτι ἡ θέση τοῦ βασιλιᾶ δὲ θὰ ἐνισχυόταν, ἂν ὁ ἴδιος ἐπέστρεφε στὸ πλευρὸ ἑνὸς ξένου στρατοῦ καὶ μὲ τὴν ἀνατολικὴ Μακεδο- νία χαμένη -- ἀπώλεια ποὺ δὲν ἀντισταθμιζόταν ἀπὸ τὴν προσάρτηση τῆς νότιας ᾽Αλβανίας. Τέλος, τὸ σύστημα συµ- μαχιῶν τῆς Γερμανίας δὲν τῆς ἐπέτρεπε ἀπόλυτη ἐλευθερία κινήσεων ὅσον ἀφορᾶ τὶς μελλοντικὲς σχέσεις της μὲ τὴν Ἑλλάδα. | Στὴν πραγματικότητα, τὰ πολύπλοκα προβλήματα τῶν Βαλκανίων τὴν ἐποχὴ αὐτὴ μποροῦσαν νὰ ὁδηγήσουν σὲ νέες ἑδαφικὲς ἀπώλειες γιὰ τὴν Ἑλλάδα δὲν ἀποκλειόταν π.χ. ἡ ἀπώλεια τῆς Θεσσαλονίκης, ἂν μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ τὸ Βερο- λίνο διευκόλυνε τὴ διευθέτηση τῶν προβλημάτων στὰ Βαλ- κάνια, ποὺ δυσχέραιναν τὶς σχέσεις τῆς Γερμανίας μὲ τὴ Βουλγαρία καὶ τὴν Τουρκία. Στὸ τέλος, τὸ Ὑπουργεῖο Ἔξω- τερικῶν, σὲ συνεργασία μὲ τὴ στρατιωτικἡ ἡγεσία, κατόρθώσε νὰ µαταιώσει τὰ σχέδια τοῦ Κάιζερ καὶ τὰ ὄνειρα τοῦ Κων- σταντίνου καὶ τῶν μεντόρων του. Ὁ Κωνσταντῖνος συμφωνοῦσε ἀπόλυτα μὲ τὰ σχέδια τοῦ Κάιζερ καὶ πρότεινε νὰ ἀρχίσουν οἱ προετοιµασίες γιὰ τὴν ἀναδιοργάνωση τοῦ 4ου σώματος στρατοῦ ποὺ θἀ συμμετεῖχε στὴν προσεχἡ ἐπίθεση κατὰ τῆς Ἑλλάδος. Ἡ κατάλληλη στιγμὴἠ γιὰ τὴν ἐπίθεση θἀ παρουσιαζόταν, ὅταν οἱ Δυτικοὶ σύμμαχοι, ἀντιμετωπίζοντας ἰσχυρὴ γερμανικὴ ἐπίθεση στὸ Δυτικὸ μέτωπο, θὰ ἀναγκάζονταν νὰ ἀποσύρουν τὶς δυνάµεις τους ἀπὸ τὴ Μακεδονία. Σὲ περίπτωση πού, παρὰ τὴν τελικὴ νίκη τῆς Γερμανίας στὸ Δυτικὸ µέτώπο, οἱ Δυτικοὶ Σύμμαχοι διατηροῦσαν τὶς δυνάµεις τους στὴ Μακεδονία, ὣς τὴ στιγμὴ τῶν διαπραγματεύσεων γιὰ τὴν εἰρήνη, ὁ Κωνσταντῖνος πρό- τεινε νὰ μὴ γίνει δεκτὴ ἡ Ἑλλάδα στὴν τράπεζα τῶν διαπραγ- µατεύσεων, ὥσπου νὰ ἀποκατασταθεῖ τὸ «νόμιμο» καθεστώς της ἀπὸ τὶς Κεντρικὲς Δυνάμεις. Οὐσιαστικά, δηλ. ὁ Κων- σταντῖνος ζητοῦσε ἀπὸ τὴ Γερμανία νὰ ἀναλάρει τὴν παλινόρ- θωσή του σὰν ἕναν ἀπὸ τοὺς πολεμικοὺς σκοπούς της. Αὐτὸ ἀκριβῶς ἀποτελοῦσε καὶ τὸν κυριότερο στόχο τῆς πολιτικῆς του, ἑνόσω βρισκόταν στὴν ἐξορία. Ὡς τὸ τέλος τῆς ἀνοίξεως τοῦ 198, ὁ Κωνσταντῖνος εἶχε ἐγκαταλείψει ἀκόμη καὶ τὸ ζήτημα τῆς ἐδαφικῆς ἀκεραιότητας τῆς Ἑλλάδος σὰν ὅρο γιὰ τὴ συµµετοχή του στὴν ἐπίθεση στὴ Μακεδονία, πράγµα ποὺ σήμαινε βέβαια τὴν ἀπώλεια τῆς ἀνατολικῆς Μακεδο- νίας. Τὸ ἑλληνικὸ ὅμως ζήτημα εἶχε µόνιµα παραμεριστεῖ ἀπὸ τὸ Βερολίνο, καὶ οἱ ἀπεγνωσμένες ἐκκλήσεις τοῦ βασι- λιᾶ, τὸ καλοκαίρι τοῦ 191, γιὰ τὴν ἑπανάληψη τῶν διαπραγ- ματεύσεων καὶ τὴν ἀνάληψη ἀπὸ µέρους τῆς Γερμανίας τῆς ὑποχρεώσεως γιὰ τὴν παλινὀρθωσή του ἀγνοήθηκαν συστηµα- τικά. Σὰν μιὰ τελευταία χειρονομία, τὸ Βερολίνο δέχθηκε νὰ χορηγηθεῖ στὸ βασιλιὰ τὸ ποσὸ τῶν δύο ἑκατομ. µάρκων γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς βασιλικῆς προπαγάνδας στὴν Ἑλλάδα καὶ στὸ ἐξωτερικό. Στὸ στάδιο αὐτό, ὅμως, ἡ ἥττα τῆς Γερμα- νίας συνέτριψε τὶς τελευταῖες ἐλπίδες τοῦ Κωνσταντίνου γιὰ ἀντεπανάσταση. | #### Ἡ ἑλληνικὴ συμμετοχὴ στὸν πόλεμο [...]